زنانه شدن فقر و تغییر الگوی خانواده

در خبری که طی روزهای اخیر منتشر شده، رئیس مرکز اموز زنان ایران از افزایش سه درصدی زنان سرپرست خانوار در پنج سال اخیر و کاهش سن زنان سرپرست خانوار به دلیل طلاق خبر داده است.

او با ارائه گزارشی به مناسبت روز جهانی منع خشونت علیه زنان (۲۵ نوامبر)، همچنین به وضعیت زنان سرپرست خانوار و تغییرات الگوی خانواده و فقر اشاره کرده است.

انتشار این خبر در حالی است که امسال به همین مناسبت سازمان ملل گزارشی منتشر کرد که در آن آمارهای تکان دهنده‌ای درباره زنانه شدن فقر، خشونت جنسی و فیزیکی علیه زنان وجود دارد.

گزارش برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) نشان می‌دهد که سالانه بیش از دو میلیون زن در سرتاسر جهان مجبور به تن فروشی می‌شوند یا به سمت فحشا سوق داده می‌شوند که این کار عمدتاً از کانال گروه‌های مافیایی تجارت انسان و به صورت سازمان یافته صورت می‌گیرد. همچنین بر اساس این گزارش ۶۰ درصد از زنان جهان در طول عمر خود شاهد خشونت‌های فیزیکی یا جنسی بوده‌اند.

بر همین اساس هنوز در ۳۵ کشور جهان تجاوز به زنان جرم محسوب نمی‌شود و بیش از ۶۰۳ میلیون زن در کشورهایی زندگی می‌کنند که خشونت‌های خانوادگی علیه زنان در آن کشور‌ها رواج دارد و جرم نیست.

در ایران خشونت علیه زنان به شکل ساختاری در فرهنگ و قوانین وجود دارد و گزارش‌های منتشر شده در داخل کشور نشان می‌دهند که گونه‌های مختلفی از خشونت نسبت به زنان به کار گرفته می‌شود. به عنوان نمونه نتیجه‌ یک پژوهش در محله‌های مناطق جنوبی تهران نشان داده که آدم‌ربایی، تجاوز جنسی، مزاحمت‌های خیابانی برای زنان و آزار و اذیت کلامی زنان در محیط خانه از مهم‌ترین شکل‌های خشونت علیه زنان در این مناطق است.

امروزه گروهی از زنان به علت ازدواج نکردن سرپرست خانوار خود شده‌اند. البته به نظر می‌رسد در مقایسه با زنان مطلقه این گروه از زنان با مشکلات کمتری روبه‌رو هستند.

پژوهش دیگری که در انجمن جامعه‌‌شناسی تهران به ثبت رسیده از افزایش قتل‌های ناموسی در ایران در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال ۱۳۸۶ می‌گوید که این قتل‌ها دست‌کم ۱۰ درصد افزایش داشته‌اند.

نتایج یک تحقیق دانشگاهی درباره‌ خشونت علیه زنان، که در هفته‌نامه آسمان در ایران منتشر شده نشان می‌دهد که ۳۲ درصد زنان مورد تحقیق دست‌کم یک‌بار خشونت روانی را تجربه کرده‌اند.

در گزارش سازمان ملل، از دولت‌های جهان خواسته شده قدم‌های بزرگ‌تری در راه رسیدن به جهانی عاری از خشونت علیه زنان بردارند و هلن کلارک، رئیس برنامه توسعه ملل متحد در مصاحبه‌ای اعلام کرده که دولت‌ها باید برای کاستن از آمار خشونت علیه زنان قوانین خاصی تصویب کنند و ضمانت‌های مناسب برای اجرای این قوانین وضع شود.

زنانه شدن فقر و زنان سرپرست خانوار

در ایران قوانین موجود نه تنها حمایتی از زنان خشومت دیده نمی‌کنند، بلکه‌گاه خود عامل خشونت علیه زنان هستند و در عین حال، نهادهای حمایتی موثری هم وجود ندارند که در این زمینه زنان را تحت پوشش بگیرند.

خشونت پیدا و پنهان جامعه نسبت به زنان رابطه مستقیمی با فقر اقتصادی زنان دارد. معاون رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده در گزارش خود گفته است: «آمار جنسیتی ویژگی‌های کل جامعه را نشان می‌دهد و بررسی این آمار‌ها بسیار حائز اهمیت است، چرا که بدون اشراف به تفاوت زنان و مردان در عملکرد، تدوین سیاست‌های مناسب مقدور نیست.»

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران، شهیندخت مولاوردی یکی از راه‌های دستیابی به توسعه پایدار را از بین بردن تبعیض جنسیتی دانسته و گفته است: «آمار و شاخص‌های مربوط به زنان و مردان مورد نیاز سیاستگذاران است تا نقش افراد را در ابعاد مختلف مشخص کنند.»

او در بخشی از سخنان خود اعلام کرده است: «بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۳۵۵، ۳ .۷  درصد خانواده‌ها توسط زنان سرپرستی می‌شدند. این آمار با رشد پنج درصدی در سال ۹۰ به ۱. ۱۲ درصد رسید که حدود سه درصد از این رشد در پنج سال اخیر رخ داده است.»

از نکات قابل توجه در گفته‌های مولاوردی توجه به تغییرات اجتماعی و اثر آن بر وضعیت زنان سرپرست خانواده است که کمتر از سوی مسئولان حکومتی در ایران به آن پرداخته می‌شود. خانم مولاوردی گفته مهم‌تر از افزایش تعداد مطلق زنان سرپرست خانوار، الگوی سنی و نحوه توزیع آنان است و الگوی ارائه شده بر اساس نتایج آمارگیری نشان‌ می‌دهد که جامعه ایران از سویی با زنانه شدن سالمندی و از سوی دیگر با زنانه شدن سرپرستی خانوار مواجه است که این موضوع به تغییرات جمعیتی، مرگ و میر و امید به زندگی زنان و مردان مربوط می‌شود.

در حال حاضر عامل اصلی تبدیل شدن زنان به سرپرست خانوار در ایران مرگ و میر شوهر است، اما با توجه به افزایش آمار طلاق، انتظار می‌رود که تعداد زنان سرپرست خانوار به علت طلاق افزایش یابد.

بر این اساس، یکی از عوامل تاثیرگذار در زمینه شمار زنان سرپرست خانوار، نرخ طلاق و ازدواج است که تعداد زنان سرپرست خانوار را به ویژه در گروه‌های سنی جوان‌تر افزایش می‌دهد. از جمله تغییرات اجتماعی ایران یکی این است که امروزه گروهی از زنان به علت ازدواج نکردن سرپرست خانوار خود شده‌اند. البته به نظر می‌رسد در مقایسه با زنان مطلقه این گروه از زنان با مشکلات کمتری روبه‌رو هستند، زیرا به گفته رئیس مرکز اموز زنان، زن سرپرست خانوار اگر مطلقه باشد و سرپرستی فرزندان خود را بر عهده داشته باشد، فقیر‌تر خواهد بود و این فقر نیز به فرزندان او نیز منتقل می‌شود.

خانم مولاوردی تاکید کرده که در حال حاضر عامل اصلی تبدیل شدن زنان به سرپرست خانوار در ایران مرگ و میر شوهر است، اما با توجه به افزایش آمار طلاق، انتظار می‌رود که تعداد زنان سرپرست خانوار به علت طلاق افزایش یابد.

احمد علوی، اقتصاددان و استاد دانشگاه در سوئد، در زمینه این تغییرات اجتماعی و اثر آن بر زنان می‌گوید: «این مصاحبه نشان می‌دهد که تعداد خانوارهایی که در آن‌ها مادر سرپرست خانواده است بیشتر شده و آنچه باعث انتخاب ساختار خانواده شده دستورات گذشتگان نیست، بلکه چیزی است که بیشترین احساس راحتی را از نظر مادی، اخلاقی و روانی به آن‌ها می‌دهد.

امروز با توجه به اینکه خانواده معمولاً تحت سیطره مرد است با توجه به تحولات اجتماعی علی رغم مانع زنان کم و بیش به خاطر سطح آموزش بالا، شهرنشینی، تغییر ارزش‌های اجتماعی تحت تاثیر رسانه‌ها و… دیگر تحت تاثیر الگوهای قبلی باقی نمی‌مانند. یعنی الگوی مردسالار دیگر کارآمدی ندارد و به محض اینکه امکانی فراهم می‌شود، زن مثلاً با فرزندش تشکیل خانواده می‌دهد و این نشانه پویایی جامعه است و انقلابی است که بدون وقوع انقلاب سیاسی با پویایی درونی خانواده ایجاد شده است. بر این اساس زنان ترجیح می‌دهند بدون آقابالاسر خودشان را اداره کنند، بدون حضور مردی که حاضر نیست در رابطه افقی قرار بگیرد و همواره رابطه را به شکل عمودی و سلطه‌گرانه می‌خواهد.

در نتیحه الان ما در ایران یک نوع خانواده نداریم، بلکه انواع خانواده داریم؛ مرد تنها یا زن تنهابا فرزندان یا اشکال دیگر. این نشان می‌دهد فرایند‌های اجتماعی، نیاز‌ها و محدودیت‌ها شکل خانواده را دگرگون می‌کند. در کل استانداری وجود ندارد که خانواده را بر اساس آن تعریف کنی. مردم بر اساس نیازهای خود شکلی را انتخاب می‌کنند و بر‌‌ همان اساس زندگی می‌کنند.»

احمد علوی: «الگوی مردسالار دیگر کارآمدی ندارد و به محض اینکه امکانی فراهم می‌شود، زن مثلاً با فرزندش تشکیل خانواده می‌دهد و این نشانه پویایی جامعه است و انقلابی است که بدون وقوع انقلاب سیاسی با پویایی درونی خانواده ایجاد شده است.»

در شرایط کنونی، نابرابری زنان و مردان سرپرست خانوار در دسترسی به مواردی مانند آموزش موجب می‌شود که بیکاری و اشتغال در مشاغل سطح پایین در زنان سرپرست خانوار بیشتر دیده شود. آنان معمولا شرایط اقتصادی خوبی ندارند و آمار‌ها در سطح دنیا نشان می‌دهند که فقر در جهان در حال زنانه شدن است یعنی زنان بیش از هر قشر دیگری فقر را تجربه می‌کنند که چنین چیزی در ایران هم دیده می‌شود. از سوی دیگر زنان سرپرست خانوار به علت داشتن مسئولیت‌های متعدد، با خطر ابتلا به بیماری‌های جسمی روبه‌رو هستند و سلامت روانی و اجتماعی آن‌ها تهدیدمی‌شود.

به اعتقاد رئیس مرکز امور زنان، اهمیت نهاد خانواده از سویی و وجود مواردی مانند تبعیض جنسیتی از سوی دیگر در بیشتر جوامع از جمله ایران، زنان سرپرست خانوار را آسیب‌پذیر کرده است تا جایی که ترکیب جنسی، تحصیل و… در این گونه خانواده‌ها به گونه‌ای است که آن‌ها را از یک پدیده به نسبت طبیعی به آسیب اجتماعی تبدیل می‌کند.

احمد علوی زنانه شدن فقر را ناشی از نابرابری‌های اجتماعی در زمینه کار می‌داند: «زنان برای پیدا کردن شغل با موانعی متعدد روبه‌رو هستند و بعد از پیدا کردن شغل هم برای تعیین دستمزد مشکل دارند؛ مثلاً برای کار مشابه دستمزد مشابه مردان دریافت نمی‌کنند.

امکانات و منابعی که در اختیار زنان هست، مشابه مردان نیست نه از نظر آموزش نه از نظر شبکه‌های اجتماعی. نابرابری‌هایی که قبل از ورود به بازار کار وجود دارد، بعد از ورود به بازار کار عمل می‌کند و نمی‌گذارد زن‌ها بر مبنای توانایی‌شان کار کنند.

ساختار بازار کار چنین است که زنان به فرض لیاقت و توانایی‌هایشان، نمی‌توانند جایگاه خود را تثبیت کنند؛ نه از نظر موقعیت نه از نظر شرایط مادی.»

چند خبر دیگر:

الف- آموزش «سبک زندگی اسلامی» به زنان خارجی

به نظر می‌رسد که حکومت ایران در تلاش است ایدئولوژی مربوط به زنان و خانواده را از این طریق به کشورهایی که از نظر فرهنگی و مذهبی نزدیکی‌هایی به ایران دارند انتقال دهد و از این طریق به اشاعه نگاه خود به زنان و آنچه سبک زندگی اسلامی خوانده می‌شود، بپردازد.

خبرگزاری ایرنا، هفته گذشته خبر داد که یک دوره آموزشی با عنوان آموزش سبک زندگی اسلامی با مشارکت اداره کل امور زنان و خانواده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و با حضور ۱۸ بانوی شرکت‌کننده برگزار می‌شود.

نابرابری‌هایی که قبل از ورود به بازار کار وجود دارد، بعد از ورود به بازار کار عمل می‌کند و نمی‌گذارد زن‌ها بر مبنای توانایی‌شان کار کنند. ساختار بازار کار چنین است که زنان به فرض لیاقت و توانایی‌هایشان، نمی‌توانند جایگاه خود را تثبیت کنند؛ نه از نظر موقعیت نه از نظر شرایط مادی.

این دوره را پژوهشگاه علوم انسانی برگزار می‌کند و ۱۸ شرکت کننده از کشورهای ایران، قزاقستان، اتیوپی، تانزانیا، فیلیپین، سریلانکا، کنیا، تایوان، هندوستان، اندونزی، مالزی و پاکستان در آن حضور خواهند داشت.

حقوق زنان در اسلام، زن، خانواده و جهانی‌سازی، و زن، خانواده و اقتصاد، از جمله موضوعات این دوره است.

ب- ۲۷ هزار طلبه زن در ایران

فعالیت طلبه‌ها به عنوان روزنامه‌نگار، نویسنده و وبلاگ‌نویس یکی از شیوه‌هایی است که در سال‌های گذشته در قالب برنامه‌هایی برای حضور در عرصه مطبوعات و برای خنثی کردن فعالیت‌هایی که «جنگ نرم» خوانده می‌شود افزایش یافته است. هم اکنون تعدادی از طلبه‌های زن با حضور در فضاهای مجازی و با راه‌اندازی وبلاگ‌هایی، تلاش می‌کنند تصویر دیگری از خود ارائه دهند و شیوه زندگی و تفکر خود را تبلیغ کنند. آموزش زنان به طور خاص با توجه به این نکته صورت می‌گیرد که حکومت ایران بر نقش تبلیغی زنان تاکید ویژه دارد و از آن سو هم زنان را هدف تبلیغات مخالفان خود می‌داند.

خبرگزاری فارس، هفته پیش در خبری از قول رسول ابراهیمیان، معاون شهرستان‌های مدیریت حوزه‌های علمیه زنان ایران، «از فعالیت افزون بر ۲۷ هزار و ۳۲۲ طلبه خواهر در کشور خبر داد.

بنا بر این خبر، «این مدارس در نقاط مختلف کشور و شهرهای گوناگون استقرار یافته اما مدیریت متمرکز حوزه‌های علمیه خواهران در قم مستقر است.»

رسول ابراهیمیان گفته بود که «دشمن با درک نقش حساس بانوان، دانسته که با اثرگذاری بر این قشر می‌تواند بر تمام جامعه اثر داشته باشد.»

همچنین خبرگزاری فارس در گزارشی از سمنان، از برگزاری دوره‏های روزنامه‏نگاری رابطان خبری حوزه‏های علمیه خواهران استان سمنان خبر داده است. این دوره‌ را معاونت فرهنگی و تربیتی حوزه علمیه خواهران استان سمنان با مشارکت خبرگزاری فارس این استان برگزار کرده است.

در این دوره آموزشی، ۳۱ نفر شرکت داشتند و سرفصل‏هایی چون خبرنویسی، مصاحبه و گزارش‏نویسی بود و مختصری نیز درباره مقاله‏نویسی آموزش داده شده است.