غرایز و مسائل جنسی، از جمله مقوله‌هایی‌ست که صحبت درباره آن‌ها در سطوح آموزشی و رسانه‌های همگانی در ایران، کم‌و‌بیش همچنان تابو محسوب می‌شود. البته خط قرمزهای موجود در این زمینه‌ها تنها شامل محدودیت‌های مذهبی نمی‌شود و فرهنگ عرفی مردم نیز معمولا صحبت درباره این موضوعات را برنمی‌تابد.
در حالی که در برخی کشورها آموزش و آشنایی با مسائل جنسی از مقاطع دبستان یا راهنمایی در مدرسه‌ها آغاز می‌شود، در ایران این آموزش‌ها معمولا تنها در دانشگاه‌ها ارائه می‌شود و آن هم اغلب با خنده و تمسخر دانشجویان در کلاس همراه است و به جای آن‌که به شکلی جدی به مسائل و بهداشت جنسی پرداخته، زنگ تفریحی‌ست برای دانشجویان.
این در حالی است که به گفته جيم نايت، وزير سابق آموزش و پرورش بريتانيا، آموزش مسائل جنسی بسيار مهم است و «نباید گذاشت معلومات و دانسته‌های بچه‌های ما به جای آن‌که برگرفته از کتاب‌های درسی و آموزه‌های معلمان‌شان باشد، ناشی از حرف‌های در گوشي غلط و مطالب نادرست پراکنده‌ای باشند که از اينجا و آن‌جا به گوش آن‌ها می‌رسد.»
اما طرح پرسش در رابطه با مسائل جنسی تنها مربوط به نوجوانان و دوران نوجوانی نیست.
مژگان کاهن، روان‌شناس بالینی ساکن بلژیک، در این‌باره به رادیو زمانه می‌گوید: «معمولا کشف ارگان‌های جنسی همزمان با یادگیری رفتن به توالت است. چون در این سن دیگر بچه را با پوشک نمی‌بندند و کودک می‌تواند راحت‌تر به خودش دست بزند و احساس لذت را تجربه کند.»
یکی از مسائلی که بیشتر والدین با کودکان خود در سنین زیر پیش‌دبستانی دارند خودارضایی است. خودارضایی کودکان و ناآگاهی پدران و مادران در این زمینه، گاهی باعث تنش و درگیری در خانواده و برخوردهای غیر‌معقول و خشونت‌آمیز برای مقابله با این عمل طبیعی کودک می‌شود. اما آیا پزشکان نیز در گذشته، هم چون امروز این امر را طبیعی قلمداد می‌کردند؟
مژگان کاهن در پاسخ به این سوال می‌گوید: «پزشکان قرون پیشین، خلاف دانشمندان و پزشکان عصر حاضر اغلب نگرشی منفی به خودارضایی داشتند. این نگرش منفی در ارتباط با خودارضایی، عواقب زیادی با خود به همراه داشت، زیرا آن‌ها برای پیش‌گیری و درمان این مساله، راه‌هایی پیشنهاد می‌کردند که ارتباطی با شغل ایشان نداشت. از روش‌هایی که این پزشکان برای مبارزه با خودارضایی کودکان، نوجوانان و جوانان ارائه می‌دادند، می‌توان از حبس کردن دست‌ها در کیسه به هنگام خواب، یا بستن حلقه‌ای آهنی به آلت پسران برای جلوگیری از خودارضایی و نعوظ در خواب نام برد. این حلقه‌ها دارای تیغه‌های تیزی بودند که چنانچه در خواب به نوجوان حالت تحریک جنسی دست می‌داد، تماس پوست آلت با تیغه‌های حلقه، او را از حالت نعوظ خارج می‌کرد. یا در هنگام خواب طنابی را از یک سر به آلت و از سر دیگر به گردن فرد وصل می‌کردند؛ به طوری که در هنگام تحریک جنسی، فشار طناب به آلت به قدری دردآور باشد که نعوظ خاتمه پیدا کند. یک متخصص امور تربیتی در بلژیک، نیمکتی طراحی کرده بوده که وقتی شاگرد مدرسه‌ها روی آن می‌نشستند، دو پای‌شان از هم با فاصله قرار می‌گرفت. بدین ترتیب از تماس و مالش دو پای دانش‌آموز با هم که می‌توانست ایجادکننده تحریک جنسی باشد، جلوگیری می‌کردند. یا توصیه می‌شد بچه‌ها را از یک سری بازی‌ها منع کنند. مثلا دخترها را از سوار شدن بر اسب چوبی متحرک و پسرها را از سر خوردن روی میله‌‌های راه پله‌ها بر حذر می‌داشتند. با پیشرفت علم پزشکی و سایر حوزه‌های علمی در قرن اخیر، محققان به این نتیجه رسیدند که خودارضایی بخشی از تجربیات کودکان و نوجوانان است که به رشد و تحول جسمی و جنسی آن‌ها کمک می‌کند.
خودارضایی بچه‌ها، تجربه‌های مادری
سرآسیمه و آشفته‌اند و نگرانی در روایت‌های هر پنج نفرشان مشهود است. در دنیای مادرانه‌شان با چالشی جدید رو‌به رو شده‌اند که آن‌ها را ترسانده و مستاصل کرده است.
پریسا، مادری‌ست که پسری یک سال و نیمه دارد که به گفته خودش به تازگی حرکت‌های عجیبی از او سر می زند: به شکم می‌خوابد و خودش را بالا و پایین می‌کند. از مهدکودک هم با او تماس گرفته‌اند و این مساله را با او در میان گذاشته‌اند. او می‌گوید: «طوری در مورد پسرم صحبت می‌کردند که گویی در مورد یک پسر ۱۷ساله و تازه‌بالغ حرف می‌زدند. به من گفتند ما فکر می‌کنیم پسر شما چیزهایی دیده که نباید می‌دیده.»
مهناز هم که دختری سه ساله دارد، از تجربه‌ای مشابه صحبت می‌کند و می‌گوید که مربی مهد کودک با لحنی زشت و با صدایی بلند خطاب به او گفته است که مگر اتاق‌خواب‌تان از دخترتان جدا نیست؟
دختر مهناز، همان روز از مهد کودک اخراج شده است.
نسرین که تاکید می‌کند شوهری مذهبی دارد هم می‌گوید که وقتی پسرش سه ساله بوده، روی شکم می‌خوابیده و دستش را روی آلت تناسلی‌اش فشار می‌داده و خودش را بالا و پایین می‌کرده. برای این‌که شوهرش متوجه موضوع نشود، او هر بار که پسرش روی زمین دراز می‌کشیده، از هر کجای خانه که بوده با سرعت به طرف پسرش می‌دویده، بلندش می‌کرده و از جلوی چشم پدر دورش می‌کرده: «اما در نهایت او متوجه موضوع شد و حالا معتقد است که یا من در غیاب او و در مقابل چشم پسرمان با مردی دیگر رابطه داشته‌ام یا این‌که فیلم پورن تماشا کرده‌ام و پسرمان هم دیده.»
راحله اما می‌گوید یکی از تلخ‌ترین اتفاقات زندگی‌اش مواجهه با همین موضوع بوده است. او شوهرش را مهندس و مردی امروزی معرفی می‌کند، با این حال دختر چهار ساله و نیمه‌اش با انجام حرکاتی شبیه به خودارضایی در یک مهمانی فامیلی، از پدرش کتک خورده است: «از طرفی رابطه من و شوهرم هم داشت به طلاق می‌کشید. تا مدت‌ها مدام شماتتم می‌کرد و معتقد بود که دخترمان را خوب تربیت نکرده‌ام.»
سنین آغاز خودارضایی
خودارضایی از چه سنی در کودکان آغاز می شود یا رایج است و آیا تمایل به آن در بین پسران و دختران به یک اندازه است؟
مژگان کاهن: خودارضایی تا سه سالگی در بین بچه‌های پسر و دختر به یک نسبت رایج است. یک سوم بچه‌های سه تا شش ساله نیز به این عمل دست می‌زنند. از شش تا ۱۲سالگی درصد دخترها و پسرها متفاوت می‌شود. در این سنین نیمی از پسرها و یک‌سوم دخترها خودارضایی می‌کنند. کودک در جست‌و‌جوی کشف بدنش است و این کشف بر اساس این‌که کودک در چه فازی از رشدش باشد متفاوت و بر نقاط گوناگون بدن متمرکز است. او ارگان‌های جنسی‌اش را نیز با همان اشتیاقی که ارگان‌های دیگر مثل زبان، دست‌ها، انگشت‌ها و گوش‌ها را کاوش می‌کند؛ مورد ارزیابی قرار می‌دهد. خودارضایی در کودکان می‌تواند شکل‌های متفاوتی به خود بگیرد. کودک در تماس با نرده صندلی‌اش یا تماس انگشتانش، حرکت دادن بدنش یا فرم‌های دیگر می‌تواند این عمل را انجام دهد. این تجربه می‌تواند برای کودک حس آرامش یا لذت به همراه داشته باشد؛ اما به‌گونه‌ای بسیار ابتدایی و متفاوت از آن‌چه ما آدم‌بزرگ‌ها، آن را لذت جنسی می‌نامیم. کودکان در این سن برای خودارضایی نیاز به تصویر‌سازی ندارند و خودمرکز هستند، در حالی‌که هر چه به سن نوجوانی نزدیک‌تر می‌شوند، قابلیت تصویر‌سازی در آن‌ها بیشتر می‌شود. این مساله در ارتباط مستقیم با افزایش نگاه جنسی به «دیگری» است.
پریسا کاکایی، روان‌شناس و فعال حوزه زنان و کودکان هم به رادیو زمانه می‌گوید: «خودارضایی در کودکان بسیار غریزی و به شکل آزمون و خطا اتفاق می‌افتد. کودک ممکن است از به هم مالیدن پاها به هم، مالیدن آلت خود به هر چیزی که موجب لذت شود یا لمس مستقیم، به آن حسی که می‌خواهد، برسد. ممکن است حتی تا شش سالگی نیز آشکارا این کار را انجام دهد، همان‌طور که صریح در مورد اندام جنسی خود و دیگران سوال می‌کند و همان‌طور که دوست دارد لخت بچرخد. چون این رفتارها بخشی از روند رشد کودک است و هنوز به آن مرحله رشد اخلاقی نرسیده است که به خاطر اجتناب از مجازات، کسب پاداش یا حفظ نظم خانواده و جامعه از انجام این کار در مقابل دیگران بپرهیزد؛ مرحله‌ای که معمولا از چهار سالگی به بعد با آن آشنا می‌شود. یادمان باشد سنینی که ذکر می‌شوند هیچ‌کدام قطعیت ندارند و از هر کودکی به کودک دیگر می‌تواند متغیر باشد. آن‌چه گفته می‌شود بیشتر حدودی‌ست. اولین قدم کودک در شناخت بدنش، لمس است. او همان‌طور که دست‌ها و پاهایش را کشف می‌کند، اندام جنسی خود را نیز پیدا می‌کند.
شهرزاد پورعبدالله، مشاور و روان‌درمانگر خانواده نیز می‌گوید: «تمام کودکان خودارضایی را تجربه نمی‌کنند. همان‌طور که تمام بزرگ‌سالان آن را تجربه نمی‌کنند. بین مراجعان من افرادی هستند که حتی نمی‌دانند زنان هم می‌توانند خودارضایی کنند.»
- خودارضایی، کشف خود یا بیماری؟
مژگان کاهن: نکته مهم و اساسی که در مورد خودارضایی باید گفت و در مورد تمام سنین نیز صدق می‌کند این است که خودارضایی به هیچ‌وجه یک بیماری نیست که ما بخواهیم از درمان سخن بگوییم. خودارضایی در کودکان هیچ پدیده غیر عادی و ناسالمی نیست و خلاف اعتقاد رایج در ایران، در اکثر غریب به اتفاق موارد، تحت تاثیر مشاهدات کودک به وجود نیامده است. به این معنی که کودکی وقتی خودارضایی می‌کند به این دلیل این نیست که حتما شاهد صحنه‌ای جنسی بوده است. کودک موجودی غیر‌جنسی نیست. هر چند احساسات جنسی او ابتدایی و متفاوت با اشخاص بزرگ‌سال است، اما کارهای تحقیقی بیش از پیش ما را با وجود این احساسات جنسی آشنا می‌کنند. خودارضایی هم هیچ زیان جسمی یا روانی برای کودکان به همراه نمی‌آورد، البته به استثنای زمانی که پدر و مادر یا مربیان تصاویر غلط و منفی از این عمل به آن‌ها بدهند یا با رفتار سخت‌گیرانه‌ای به امتناع یا تحقیر بچه‌ها به‌خاطر انجام این عمل دست بزنند. برخوردهای منفی ما با کودکان در مورد خودارضایی می‌تواند اعتماد به نفس آن‌ها را مختل کند و تصویری زشت و کریه از بدن‌شاندر ذهن آن‌ها ایجاد کند.
شهرزاد پورعبدالله: در بزرگ‌سالان، برخی افراد که دچار تروما هستند یا خشونت جنسی یا جسمی دیده‌اند، گاهی خودارضایی را به عنوان راهی برای رسیدن به آرامش انتخاب می‌کنند. یعنی صرفا به خودارضایی نگاه جنسی ندارند بلکه به جنبه روانی آن توجه و نیاز دارند. گاهی اوقات خودارضایی در کودکان نیز جنبه آرام کردن دارد. یعنی به‌وسیله خودارضایی بر اضطراب، ترس‌ها و تنهایی خود غلبه می‌کنند، اما جنبه سکشوال ندارد. پدران و مادران اغلب فکر می‌کنند کودک‌شان چه تصویر جنسی خاصی در ذهن خود دارند که این عمل را مرتکب می‌شوند، در حالی‌که این نگرانی بی‌مورد است و کودکان برای خودارضایی به هیچ‌وجه نیازی به دیدن صحنه‌های جنسی و خیال‌پردازی ندارند. این عمل غیر‌ارادی اغلب در بالای چهار سالگی بروز می‌کند، اما در برخی از کودکان زیر چهار سال نیز دیده می‌شود. خودارضایی بخشی از رشد طبیعی بدن و رشد روحی و روانی انسان است و باعث می‌شود به مرور زمان بدن خود را بهتر بشناسند، نقاط حساس بدن خود را کشف کنند و برای در ارتباط بودن با دیگری در بزرگ‌سالی آماده شوند.
- واکنش به خودارضایی کودکان چه باید باشد؟
مژگان کاهن: به کودک توضیح دهیم که بدنش به حوزه خصوصی او ربط دارد، به این معنی که در فضای خصوصی خود به این کار اقدام ورزد و نه در مقابل دیگران. او نباید «فضای خصوصی» را با «یواشکی یا دزدکی انجام دادن» اشتباه بگیرد، زیرا اگر بعد جنسی بدنش را با «پنهان‌کاری» تداعی کنیم، ممکن است تصویر بد و زشتی از آن در ذهنش ایجاد شود. به این معنی که «چون من کار بدی می‌کنم، پدر و مادرم از من می‌خواهند آن را مخفیانه انجام دهم». برای این‌که مفهوم فضای خصوصی را بهتر بفهمد، می‌توانیم برایش مثال کارهای روزمره‌ای چون حمام کردن را بزنیم و این‌که برای بعضی کارها احتیاج داریم که تنها باشیم و حضور دیگران می‌تواند راحتی ما را از ما بگیرد. نکته مهم دیگر این‌که کودک وقتی در شرایط سخت و پر‌اضطرابی زندگی می‌کند، می‌تواند دفعات بیش‌تری به خودارضایی دست بزند. در این صورت خودارضایی را باید به عنوان نشانه‌ای از وضعیت روحی کودک در آن پریود خاص تلقی کرد. معمولا با یاری دادن کودک در کاهش ترس‌ها و نگرانی‌هایش، این افراط در خودارضایی نیز کاهش می‌یابد. یکی از مواردی که می‌تواند به افراط در خودارضایی در کودک منجر شود، تجربه سوءاستفاده جنسی است. باید بتوانیم فضایی برای بچه‌ها به وجود بیاوریم که در صورت مواجه شدن با این‌گونه سوءاستفاده‌های جنسی یا افرادی که سعی می‌کنند اقدام به این آزارها بکنند، با ما درباره‌اش صحبت کنند. لازمه ایجاد این فضا، عدم قضاوت کودک، عدم توهین یا خشونت کلامی و غیر‌کلامی با اوست. باز تاکید می‌کنم که منظور من موردهایی هستند که این رفتار از میزان متعادل خارج شده و کودک به‌صورت بیش از حد به آن رو می‌آورد.
پریسا کاکایی: در جامعه‌ای مانند ایران، خود رفتار جنسی همیشه تابوست و با شکلی از شرم و گناه همراه است. رفتارهایی مانند خودارضایی از اساس حتی برای فرد بزرگ‌سال نیز تقبیح شده و با خرافات و اطلاعاتی غلط مانند مشکلات مربوط به بینایی و لرزش دست و اشکال در عملکرد جنسی در آینده، آمیخته شده است. در حقیقت کودک از همان ابتدا قربانی ناآگاهی جنسی و تعصبات بزرگ‌سالانش می‌شود و در واکنش به خودارضایی، با چنان رفتارهای تند، سرزنش‌آمیز و تحقیرآمیزی مواجه می‌شود که تنها بیزاری از بدن خود، احساس گناه، کثیف بودن و ناتوانی از درک تناقض بین کشف و گرایش طبیعی بدن و تابوهای خانواده و جامعه را برای او به همراه دارد. بپذیریم که لمس بدن و خودارضایی عملی بسیار طبیعی‌ست و به جای حمله به کودکان، به تغییر باورهای اشتباه خود بپردازیم. فکر نکنید شما مقصر هستید یا کاری کرده‌اید که فرزندتان این رفتار را یاد گرفته است. این روند طبیعی رشد کودک است. محیط خانواده و جامعه نیز می‌تواند در رشد جنسی کودک تاثیر بگذارند اما این به معنای آن نیست که شما در مقابل فرزندان‌تان، همسرتان را نبوسید، در آغوش نگیرید یا ابراز محبت نکنید. با کودک در هر سنی با کلماتی مناسب و در خور سن او در مورد مسائل جنسی صحبت کنیم. مثلا به کودک زیر شش سال که خودارضایی می‌کند بگوییم «لمس قسمت های خصوصی بدن خود» ممکن است احساس خوبی بدهد اما این مساله باید در خلوت خود فرد انجام شود. به کودک بالای هفت سال می‌توانید از عادی بودن خودارضایی بگویید و این‌که این کار، امری خصوصی‌ست. این گفت‌وگوها را تکرار کنید و تنها به یک بار اکتفا نکنید. هر بار نیز بر خصوصی بودن اندام جنسی تاکید کنید و توضیح دهید که هیچ‌کس حق ندارد بدن آن‌ها را لمس کند. اما در صورت برخی مشاهدات در کودک باید با پزشک یا روان‌شناس کودک مشورت شود از جمله: وقتی کودک شما علی‌رغم توضیحات مکرر یا سعی‌تان برای پرت کردن حواس او، همچنان به لمس خود در مقابل دیگران ادامه می‌دهد. یا به نظرتان می‌رسد این عمل بر شادابی کودک‌تان تاثیر گذاشته است. یا به نظرتان آن را از جایی یاد گرفته یا در معرض یک محرک یا رابطه جنسی قرار گرفته است. یا وقتی فرزندتان از این رفتار استفاده می‌کند تا دیگران را تحریک و ارضا کند.
شهرزاد پورعبدالله: والدين نباید جلوی خودارضایی کودک را كه امری طبيعی‌ست بگيرند. البته باید به او بياموزند که اين رفتار، رفتاری‌ست كه مربوط به فضای خصوصی است و برای مثال نبايد در حضور ديگران يا در فضای عمومی انجام شود. به خاطر انجام خود‌ارضايي به هیچ‌وجه نباید کودک را تنبيه و توبیخ کرد. البته تصور اين‌كه در جامعه ایرانی از پدران و مادرانی كه از آموزش جنسي بهره‌مند نبوده‌اند، بخواهیم در مواجهه با این عمل به کودک‌شان بگویند عزیزم! لطفا برو در اتاق خودت و دور از چشم دیگران این عمل را آزادانه انجام بده، سخت است. تابوها و نبود آموزش جنسی مناسب در این زمینه کار را دشوار كرده، ولي حداقل انتظار می‌رود تا به او احساس گناه ندهند. چيزی كه بايد مورد توجه والدين باشد، بروز رفتارهايی است كه نگران‌كننده هستند. منظورم رفتارهايی است كه مناسب سن كودک نيستند. به عنوان مثال بروز يک سری از رفتارهای جنسی در كودكان خردسال بايد سوال‌برانگيز باشد چراكه می‌توانند نشانه‌ای از سوءاستفاده و آزار جنسي باشند. مثلا ممكن است كودک شاهد يک صحنه جنسی بوده باشد که مناسب سن او نبوده یا چنين اتفاقي در مورد شخص خودش افتاده باشد. در هر صورت چه كودک این صحنه را دیده باشد، چه برای خودش اتفاق افتاده باشد، آزار جنسی محسوب می‌شود و بايد جدی گرفته شود.