همبستگی ناشران و ابتکارها برای رونق کتابخوانی در دوران کرونا

همه‌گیری ویروس کرونا در جهان، اقتصاد نشر را تحت تأثیر قرار داده است. کتابفروشان و ناشران آلمانی ابتکاراتی را برای عبور از بحران به کار بستند. این ابتکارات نه تنها سبب شد که ناشران بحران را پشت سر بگذارند، بلکه به کتابخوانی در دوران قرنطینه و اعمال محدودیت‌های اجتماعی رونق بخشید. جلال رستمی، مدیر انتشارات گوته حافظ در بن آلمان سالیان درازی است که در دو زمینه نشر کتاب فارسی و آلمانی فعالیت می‌کند. با او گفت‌وگو کردیم:

• آقای رستمی، بعد از ۲۵ سال کار در حوزه کتاب‌فروشی و ۱۶ سال فعالیت در حوزه نشر همه‌گیری کرونا کار شما را تعطیل کرد. آسیب‌ها در چه حد بود؟

برای یک لحظه شهری را تصور کنید با کتابفروشی‌های بسته شده، بدون جلسات کتابخوانی، بدون رونمایی از کتاب، بدون برنامه‌های فرهنگی. همان لحظه سالن‌های سینما، تئاتر و کنسرت‌های موسیقی را مجسم کنید بدون حضور علاقه‌مندان و موزه‌ها و نمایشگاه‌ها بدون بازدیدکنندگان. با این تصاویر چگونه می‌توان زندگی در یک شهر هزاره سومی را تصور کرد؟ با بسته شدن کتابفروشی‌ها، این احساس به من دست داد که گویی «کتاب» به گوشه قفسه خزیده و در خود فرورفته است. مشتاقان اجازه نداشتند وارد کتابفروشی شوند، «کتاب» را از قفسه بیرون آورند، به دست بگیرند، ورق بزنند، بخوانند و در نهایت بخرند و یا سر جایش برگردانند.

کتابفروشی‌ها و انتشاراتی‌ها به دلیل محدودیت‌های ناشی از «کرونا»، به شدت آسیب دیده‌اند. ولی حمایت مالی دولت آلمان از کسب و کارهای کوچک و متوسط تا حدودی ابعاد این آسیب را کم کرده و صدمات ناشی از بحران را برای خیلی‌ها به طور موقت تخفیف داده است.

هفته اول قرنطینه برای ناشران و فروشندگان کتاب همانند یک کابوس سپری شد اگرچه پس از بازگشایی، با دل نگرانی‌های تازه‌ای برای آینده صنعت نشر همراه است.

• این نگرانی‌ها چیست؟

اولین نگرانی برای آینده‌ بازار و معرفی و پخش کتاب این است که ناشران ابتدا باید با لغو نمایشگاه بهاری لایپزیگ کنار بیایند که برگزاری آن به دلیل جلوگیری از پاندمی کرونا به آینده موکول شد و همچنین تردیدها و ابهاماتی که برای برپایی نمایشگاه بین‌الملی امسال در فرانکفورت وجود دارد.

• نمایشگاه کتاب فرانکفورت و لایپزیگ اما با همه اهنیتشان برای اقتصاد نشر، تنها راه ارتباط با مخاطبان کتاب نیستند. چه بدیل‌هایی پیدا کردید برای رساندن کتاب به دست مردم؟

حدود چهار هفته بود که کتابفروشی‌ها تقریبا در همه جای آلمان به دلیل همه‌گیری کرونا، بسته بودند. با این وجود فروشندگان کتاب توانستند از طریق تلفن، ایمیل، اس‌ام اس و یا با حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی، با مشتریان خود رابطه برقرار و در عین حال مشتریان جدیدی پیدا کنند. بسیاری از ناشران و کتابفروشی‌ها از طریق تلفن، ویدیو، کانال‌های یوتیوپی، ایمیل و اینستاگرام به معرفی کتاب و ارائه مشاوره ادبی پرداختند. استفاده هر چه بیشتر از فضای مجازی و بکارگیری ظرفیت‌ها و امکاناتی که به طور رایگان در اختیار همگان گذاشته شده تنها راهی بود که از طریق آن، کتابفروشان توانستند ارتباط خود با جامعه ادبی، فرهنگی و هنری را حفظ کنند.

• به یک معنا، کرونا رابطه شما با خوانندگان کتاب را دگرگون کرد؟

بحران کرونا باعث شد که کتابفروشان به حضور بیشتر خود در دنیای مجازی واقعیت بخشیده و تبادل فضای مجازی با دنیای واقعی را بیشتر از گذشته احساس و تجربه کنند. در دوره قرنطینه، سفارش‌ها و خرید‌های اینترنتی کتاب که جزیی از کار جنبی و نه همیشگی علاقه‌مندان به کتاب بود به پدیده‌ی جدی و اصلی تبدیل شد. سفارش‌ها و تماس‌های متقاضیان کتاب از طریق اینترنت، ایمیل و اس‌ام اس بالا گرفت. کتابفروشی‌ها که با بسته شدن محل کار خود با چالش جدیدی درگیر شده بودند به فکر راهکارهای تازه‌ای افتادند که با طرح یک سوال جدی کلید خورد: حال که کتاب فروشی‌ها بسته‌اند چگونه و از چه طُرُقی می‌توان کتاب را به دست مشتریان رساند؟

• پاسخی که یافتید چه بود؟

دو امکان وجود داشت ۱- ارسال کتاب از طریق پست بدون احتساب هزینه آن ۲- رساندن کتاب به دست مشتریان (که تا شعاع مشخصی در حول و حوش کتابفروشی‌ها زندگی می‌کردند) با استفاده از دوچرخه و یا وسیله نقلیه شخصی. این نحوه ارائه خدمات در شرایط استثنایی که خیلی‌ها در قرنطینه‌ی خانگی به سر می‌بردند اگرچه برای کتابفروشی‌ها و پرسنل آنها، با صرف وقت و انرژی فراوان همراه بود اما باعث شد ارتباط با مشتریان حفظ شده و همبستگی و حمایت بیشتر آنها را جلب کند.

طبیعی است که در شرایط بحرانی و اوضاع خاص، شاهد بروز ایده‌ها، نوآوری‌ها و همچنین ابتکارهای جدید باشیم. این امر نزد ناشران و کتابفروشی‌های آلمان خود را به خوبی در دوره‌ی بحرانی مذکور نشان داد.

• فروش کتاب در دوران اعمال محدودیت‌های اجتماعی خوب بود؟

با بازگشایی مجدد کتابفروشی‌ها مشروط به رعایت رهنمود‌های بهداشتی و توصیه‌های اتحادیه ناشران وکتابفروشی آلمان که بر مبنای آن، فضای تعداد مشتریان بر اساس هر ۱۰ مترمربع یک نفر محاسبه شده است و با توجه به حفظ فاصله اجتماعی بین مشتریان و داشتن ماسک (که کارکردن را تا حد زیادی هم برای مشتریان وهم برای کتاب فروش‌ها دشوار ساخته) همه این عوامل باعث تقلیل استقبال علاقه مندان کتاب نشد. طبق آمار منتشره، فروش کتاب در هفته بازگشایی کتابفروشی‌ها در آلمان رشد تصاعدی داشته است. اما با این وجود اکثر مشتریان کماکان ترجیح می‌دهند سفارش‌ها و تهیه کتاب‌های مورد نظر خود را از سایت‌های اینترنتی کتابفروشی‌ها و یا از طریق ایمیل و واتساپ و اس‌ام اس انجام دهند و سفارش‌ها را شخصا از درب مغازه‌های باز شده تحویل بگیرند. امکانی که در زمان بسته بودن کتابفروشی وجود نداشت.

• آیا بحران سبب همبستگی در صنف شما شد؟

مجموعاً در ایام بسته بودن چند هفته‌ای کتابفروشی‌ها، شاهد سطحی از همبستگی بین جامعه کتابخوان آلمان با کتابفروشی‌های محلی بودیم که تا این اندازه قابل تصور نبود. طوری که مراکز پخش کتاب غافلگیر شدند و به همین دلیل ارسال مستقیم کتاب برای مشتریان اینترنتی کتابفروشی‌ها دچار مشکل شد و به همین خاطر آنها را مجبور به تغییر در ساختار لجستیگی خود نمود. با تمام این‌ها، سوال اینجاست که این وضعیت برای مدت طولانی ادامه خواهد یافت یا نه؟ بدون شک اوضاع جهان کتاب به اوضاع قبل از «کرونا» برنخواهد گشت چه درعرصه چاپ، چه پخش، چه در عرصه فروش! پیش بینی اینکه چه اشکالی جای اشکال گذشته را در جهان کتاب خواهند گرفت، فعلا مشخص نیست ولی بدون شک چرخه گردش تولید و چاپ و پخش کتاب که یک سیستم حیاتی برای بقای جامعه انسانی است باقی خواهد ماند. بحران‌ها می‌آیند و می‌روند. همه چیز به اوضاع اقتصادی بعد از کرونا بستگی خواهد داشت. مسئله‌ای که تمامی ناظران اقتصادی متفق القول هستند این است که ما با بحران شدید اقتصادی روبرو خواهیم شد که آمار قابل توجه ورشکستی‌ها و افزایش تصاعدی بیکاران از عواقب آن خواهند بود. بدون شک این بحران تاثیر جدی خودرا بر صنعت چاپ و پخش و فروش کتاب نیزخواهد گذاشت.

• شما در زمینه نشر کتاب فارسی هم کوشا هستید. چشم‌انداز بازار کتاب فارسی در دوران همه‌گیری را چگونه می‌بینید؟

اوضاع چاپ و نشر و فروش کتاب‌های فارسی در خارج از کشور (که به علت پراکندگی جامعه ایرانیان در خارج از کشور و محدود بودن جامعه کتاب خوان فارسی زبان) قبلا با مشکلات عدیده‌ای در حوزه‌ی پخش و فروش روبرو بود، بیشتر از قبل تحت تاثیر بحران  قرار خواهد گرفت. البته اگر نتوانیم با شرایط پیش آمده ناشی از بحران کرونا خود را تطبیق داده و از راه هایی که فضای مجازی در اختیارمان گذاشته، بیشتر از قبل، استفاده کنیم در نهایت دوران دشواری را در پیش روی خواهیم داشت. به طور مثال از هم اکنون ناشران و کتابفروش‌ها و مراکز پخش در آلمان با تشکیل سیمنارهای اینترنتی برای پیدا کردن راه‌های مبارزه با عوارض بحران به بحث وتبادل نظر و انتقال تجربیات و پیدا کردن راه‌های مناسب در حال رایزنی هستند. ناشران ایرانی خارج از کشور هم باید بتوانند با رایزنی و انتقال تجربه به یکدیگر راههای مناسبی برای برون رفت از این بحران پیدا کنند.

در همین احوال، بعضی از ناشرین آلمانی تصمیم گرفته‌اند انتشار کتاب‌هایی که به طورسنتی هر ساله در فصل پائیز منتشر می شوند را به تعویق بیاندازند. برخی از ناشرین همچون «انتشارات زور کمپ» تصمیم دارند اکثر کتاب‌هایی را که برای انتشار فصل پائیزی خود برنامه ریزی کرده‌اند به صورت دیجیتال منتشر کنند. انتشاراتی‌های مستقل و کوچک در کشورهای دیگر نیز از این قاعده مستثنا نیستند.

•  آیا این رویه  را ناشران ایرانی خارج از کشور هم باید در پیش بگیرند؟

به نظر می‌رسد که جواب منفی است زیرا با توجه به تیراژ کم کتاب‌هایی که به زبان فارسی در خارج کشور منتشر می‌شوند، لزومی به اتخاذ چنین روش‌هایی نیست. یک نکته‌ی حائز اهمیت وجود دارد و آن توسعه و گسترش انتشار کتاب‌های الکترونیکی است که می‌تواند بیشتر از گذشته در دستور کار ما هم قرار بگیرید. البته با فرمت‌های اصلاح شده‌ای که برای کتاب‌خوان‌های الکترونیکی قابل استفاده بهینه باشند (و نه فقط از طریق فرم پ د اف). باید بتوانیم از ابتکارات دیگر انتشاراتی‌های کوچک در کشورهایی که در آن زندگی می‌کنیم بیاموزیم و آنها را با توجه به شرایط خود بکار گیریم. ما باید بتوانیم با به کارگیری روش‌های جدید استفاده از فضای مجازی و با ابتکارات جدید به فعالیت هر چند کوچک خود ادامه دهیم. البته در این رابطه بیش از هر زمان دیگری، به همبستگی و حمایت هر چه بیشتر رسانه‌های خارج از کشور و همچنین حمایت جامعه کتابخوان ایرانی احتیاج داریم تا شاید مصائب این بحران را دوام آورده و آن را پشت سربگذاریم و از این پس و همچنان، آثار نویسندگان ایرانی خارج از کشور و همچنین نویسندگانی که آثارشان در ایران مجوز چاپ نمی‌گیرند را چاپ و منتشر سازیم.

بیشتر بخوانید:

چشم‌انداز نشر کتاب در پساکرونا: فرصت‌هایی که به دست آمد