بازار بورس ایران در ماه‌های اخیر رونق گرفته است. با تشدید بحران اقتصادی در پی شیوع ویروس جدید کرونا و بازگشت تحریم‌های ایالات متحده، گزارش‌ها از استقبال برخی خانواده‌های ایرانی از خرید و فروش در بورس خبر می‌دهند. بنا به نتیجه نظرسنجی زمانه درباره بازار بورس، سوداگری با سهام برای برخی از شهروندان به منبعی برای حفظ ارزش پول یا کسب درآمد بدل شده است. یک‌سوم پاسخ‌دهندگان ساکن ایران گفته‌اند که آنها یا اعضای درجه یک خانواده‌شان در بورس سرمایه‌گذاری کرده‌اند، اما اکثر این افراد در عین‌حال نگران خطر احتمالی ترکیدن حباب بورس و ازدست‌رفتن سرمایه‌شان هستند.
نظرسنجی زمانه با عنوان «رونق بورس ایران در دوران کرونا» به صورت عمومی از دوشنبه ۲۵ مه تا پنجشنبه ۲۸ آوریل برگزار شد. در مجموع ۲۵۹ تن به پرسش‌های زمانه پاسخ دادند. ۸۱,۴ درصد پاسخ‌دهندگان ساکن ایران و سایرین ساکن کشورهای دیگر بودند. همچنین تنها ۲۰ درصد از پاسخ‌دهندگان به این نظرسنجی زمانه مرد نبودند.
از میان ساکنان داخل ایران، ۴۲,۱ درصد و از میان مجموع مخاطبان پاسخ‌دهنده به نظرسنجی ۳۵,۵ درصد تأیید کرده اند که خودشان یا یکی از اعضای درجه یک خانواده‌شان در ماه‌های اخیر و با شدت‌گرفتن بحران اقتصادی در بازار بورس سرمایه‌گذاری کرده اند.
به علاوه، این سرمایه‌گذاری غالباً بر اساس نظر کارشناسانه یا به کمک شرکت‌های مشاوره یا دلال‌های آگاه نسبت به وضعیت بورس نبوده است. حدود ۵۱ درصد از آشنایان باسابقه در این کار مشورت گرفته اند، حدود ۳۸ درصد مستقیما اقدام کرده اند و تنها ۱۰ درصد از دلالان فردی یا شرکت‌های سرمایه‌گذاری مشورت گرفته اند.
با وجود این، تنها ۲۸ درصد از پاسخ‌دهندگان داخل ایران پیش از دوره چندماهه اخیر به سرمایه‌گذاری پس‌اندازشان در بازارهای سرمایه و مالی ــ همچون بورس (۶۵ درصد)، دلار (۱۵ درصد)، طلا و سکه (۱۲,۵ درصد)، و سپرده‌های سوددار موسسات مالی (۷,۵ درصد) ــ پرداخته بودند. گواه احتمالی دیگری بر افزایش علاقه به سرمایه‌گذاری در بورس در ماه‌های بحرانی اخیر.
هرچند نتیجه این نظرسنجی نمی‌تواند بازتابی از کلیت جامعه باشد، استقبال دست‌کم بخشی از شهروندان ایرانی از بازار بورس را نشان می‌دهد. این استقبال در پی رونق‌گرفتن بورس تهران رخ داده است.
بورس تهران سال گذشته تا ۲۲۵ درصد عایدی داشت. در نخستین ماه سال ۱۳۹۹، بورس تهران علی‌رغم سقوط بازارهای بورس بین‌المللی در سایه کووید۱۹، به روند صعودی خود ادامه داد و ۱۸ هزار میلیارد تومان نقدینگی به خود جذب کرد.
بر اساس گزارش‌ها، بورس به طور متوسط روزانه سودی پنج درصدی داشته است. این رونق در حالی رخ داده که اقتصاد ایران بر اثر تحریم‌ها و سپس شیوع گسترده ویروس کرونا با بحرانی جدی روبه‌رو است.
بر اساس آمار موجود، ۱۴,۵ میلیون تن در بورس ثبت‌نام و کد مخصوص فعالیت در آن موسوم به کد سجام را دریافت کرده اند. از این میان، نیمی کاربر فعال بورس هستند.
چندی پیش خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارشی از استقبال شهروندان ایرانی از بورس با یک راننده ون مصاحبه کرده بود که خدمات تحویل کالا انجام می‌دهد و کد سجام برای سرمایه‌گذاری در بورس دریافت کرده است. او به خبرنگار آسوشیتدپرس گفته بود که «اداره بورس از آدم‌هایی مثل من پر بود.»
در میان پاسخ‌دهندگان داخل‌نشین زمانه نیز ۶۵ درصد گفته اند که درآمد آنها کمتر از ۵ میلیون تومان است، ۲۴ درصد گفته‌اند ماهانه بین ۵ تا ۱۰ میلیون تومان درآمد دارند، و ۱۰ درصد بیشتر از ده میلیون تومان درآمد ماهانه دارند.
به این معنا، بورس برای طبقه متوسط فقیر احتمالاً کشش بیشتری داشته است. اما چرا؟
دلایل مشارکت شهروندان در بورس
به ترتیب حدود ۴۴ درصد و ۴۱ درصد از پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه دلیل سرمایه‌گذاری در بورس را «تلاش برای کسب درآمد» یا «تلاش برای حفظ ارزش پس‌انداز» اعلام کرده‌اند و تنها ۱۱ درصد از آنها به طور حرفه‌ای در بورس فعال هستند. این پاسخ‌ها نشان می‌دهند که به شکل متناقضی، دلیل اصلی روی‌آوردن بخشی از مردم به خرید و فروش سهام وضعیت آشفته اقتصادی است.
به گفته مرکز آمار ایران، نرخ تورم سالانه در ماه اردیبهشت برای خانوارها حدود ۳۰ درصد بود. نرخ تورم نقطه‌ای و ماهیانه هم افزایش نشان داده اند. همزمان دلار ۱۳ خرداد در صرافی‌های بانکی بیش از ۱۷ هزار تومان فروخته می‌شود. یک سال پیش ۱۳ خرداد ۱۳۹۸، دلار ۱۳ هزار و ۱۵۰ تومان بود. از سوی دیگر، کووید۱۹ درآمدها و فرصت کسب درآمد را کاهش داده و بر بیکاری افزوده است. بانک‌های ایران نیز از ۱ اردیبهشت سود پرداختی به سپرده را کاهش داده اند و سود پرداختی به سپرده بلندمدت ۱۵ درصد و سود پرداختی به سپرده کوتاه‌مدت ۸ درصد است. بنابراین، سپرده‌گذاری در بانک‌ها حتی ارزش پول سپرده را در برابر تورم حفظ نمی‌کند.
این شرایط باعث شده است که جذابیت بازار بورس با عایدی ۵ درصدی روزانه برای کسب درآمد یا دست‌کم حفظ ارزش پول پس‌انداز افزایش یابد.
در میان پاسخ‌دهندگانی که در بورس فعالیت کرده اند، ۶۴,۴ درصد می‌گویند که سرمایه‌گذاری آنها بازده داشته است و حدود ۲۹ درصد هنوز منتظر نتیجه‌اند. تنها ۶,۸ درصد گفته اند که سرمایه‌گذاری آنها در بورس شکست خورد.
اما افزایش تقاضای مردمی برای خرید و فروش در بورس، به اتکای حمایتی است که حاکمیت از بازار بورس در دوران بحران کرونا می‌کند.
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ۹ اردیبهشت در ابلاغیه‌ای با درخواست رئیس‌جمهوری برای آزادسازی سهام عدالت و واگذاری تعیین قیمت آن به بورس موافقت کرد. به گفته حسین فهیمی، سخنگوی ستاد آزادسازی سهام عدالت، ۱۱ خرداد معامله بر سر این سهام آغاز شد. بیش از ۴۹ میلیون تن در ایران مشمول و دارنده برگه سهام عدالت هستند و می‌توانند سهام‌شان را در بورس بفروشند.
در دوران سقوط بازارهای بین‌المللی بورس در دوران کرونا، بورس در سه کشور روند صعودی خوبی داشت: ایران، ونزوئلا و زیمباوه. هر سه کشور با بحران اقتصادی روبه‌رو هستند. در مورد خاص ایران، خصوصی‌سازی گسترده دولتی پشتوانه بازار بورس است.
اما تنها خصوصی‌سازی املاک دولتی نیست که بورس را رونق بخشیده. دولت با اتخاذ سیاست‌های حمایتی دیگری از بورس نیز به این رونق دامن زده است. دولت حسن روحانی در اواخر سال گذشته به بیش از یک هزار شرکت حاضر در بورس تهران اجازه داد که ارزش خود را مورد بازبینی قرار دهند. تولید دچار مشکل شده است و تورم و به تبع آن قیمت زمین و سرمایه ثابت بالا رفته و شرکت‌ها و کارخانه‌های داخل بورس علی‌رغم کاهش ارزش تولید، با ارزش‌گذاری دوباره زمین و سرمایه ثابت خود، ارزش‌شان را در بورس به طور مصنوعی افزایش دادند.
حمایت دولت از بازار بورس و عرضه سهام عدالت برای جبران نپرداختن بسته پولی مستقیم همچون بسیاری از کشورها در دوران بحران کرونا است. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی پیش از این فراهم کردن امکان فروش سهام عدالت را «یکی از راهکارهای پیشنهادی برای اجرای سیاست حمایتی» در شرایطی که وضعیت اقتصادی خانوارهای کم‌درآمد مناسب نیست، عنوان کرده بود.
حباب یا اعتماد؟
اما این وضعیت متناقض ــ رکود تولید و رونق بورس، بحران اقتصادی و افزایش عایدی سوداگری با سهام، افزایش ارزش کاذب شرکت‌های بورسی، عدم شفافیت، ورود مسکن به بورس، تشویق عرضه و تقاضا به صورت مصنوعی ــ بسیاری از کارشناسان را متقاعده کرده است که حباب در بازار بورس شکل گرفته و این حباب خواهد ترکید.
۷۰,۵ درصد از پاسخ‌دهندگانی که در ماه‌های اخیر در بازار بورس مشارکت کرده‌اند، می‌گویند که نسبت به وجود خطر ترکیدن حباب بورس آگاه هستند، «اما در شرایط کنونی به ریسک‌اش می‌ارزد، چون امکان مطمئن دیگری برای کسب سود وجود ندارد.»
۲۳ درصد گفته اند که «کاملاً نگران» هستند و تنها ۶,۶ درصد این خطر را جدی نمی‌گیرند زیرا «دولت با تمام وجود پشتیبان بورس است».
حسن روحانی که در نخستین جلسه هیأت دولت ۹۹ بر اهمیت بورس در سال جاری برای دولت تأکید کرده بود، ۲۷ فروردین و همزمان با عرضه ۱۰ درصد سهام شستا در بورس در جلسه دیگری در هیأت دولت اعلام کرد که حتی «معاندان» نظام هم بورس ایران را «فوق‌العاده» توصیف می‌کنند.
رئیس جمهوری اسلامی ۱۲ اردیبهشت هم گفت که رونق بورس و مشارکت مردم در آن نشانه اعتماد مردم به دولت است: «اینکه بیرونی‌ها تبلیغ می‌کنند که مردم ایران به نظام و دولت ایران اعتماد ندارند، کاملا دروغ می‌گویند. بورس ما شاهد بر دروغگویی آنها است.»
اما پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه اعتماد چندانی به دولت ندارند. نه تنها حدود ۷ درصد پشتیبانی دولت را موجب رفع خطر سقوط بورس می‌دانند، اکثریت مطلق آنها رونق بازار سهام را نشانه‌ای از «سوء نیت» دولتی می‌دانند.
۷۸ درصد معتقدند که دولت با تشویق به بورس‌بازی امکانی را فراهم می‌کند تا راحت‌تر دست در جیب مردم کند. ۴۷ درصد نیز می‌گویند دولت با بورس‌باز کردن مردم، به آنها حسی ساختگی از مشارکت می‌دهد. در برابر آنها، ۱۲,۲ درصد گفته اند که دولت با عرضه سهام عدالت، مشارکت مردم در امور کشور را گسترده‌تر می‌کند و درصد مشابهی نیز معتقدند که دولت با تشویق به بورس‌بازی زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا عده‌ای راحت‌تر دست در جیب دولت کنند.
بورس تهران همین حالا در دو هفته اخیر دچار مشکل شده، روندی منفی را طی کرده و بیشترین کاهش هفتگی نماگر اصلی این بازار از ۲۱ اسفند گذشته تا کنون را شاهده بوده است: افت ۵ درصدی شاخص کل. این سقوط می‌تواند مقطعی باشد، اما اگر در هفته‌ها یا ماه‌های پیش رو به گفته برخی کارشناسان اقتصادی حباب بازار بورس بترکد، چه رخ خواهد داد؟
بسیاری از موسسات مالی که در دولت محمود احمدی‌نژاد و با اتکا به سپاه و رانت حکومتی شکل گرفتند و با اعطای سودهای خیره‌کننده پس‌اندازهای مردم را جذب کردند، در سال‌های اخیر ورشکسته شدند. این ورشکستگی‌ها موجی از مالباختگی انبوه و اعتراض‌های مردمی را در پی داشت. این اعتراض‌ها پیش و پس از خیزش دی ۹۶ و آبان ۹۸ نیز ادامه داشت. آیا بورس با سقوطش به موج دیگری از مالباختگی راه خواهد برد یا به هدف درآمدزایی برای خانواده‌های طبقه متوسطی تحت فشار دست خواهد یافت؟
۶۸ درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه معتقدند که رونق بورس عجیب و تصنعی است و پیامد منفی خواهد داشت. در عوض ۱۷,۵ درصد نیز بر این باورند که رونق بورس، سیاست دولت برای ایجاد رونق اقتصادی است و از این نظر مثبت است.
در همین راستا، ۵۳,۵ درصد گفته اند که در صورت سقوط بازار بورس فقر گسترش خواهد یافت و ناآرامی و اعتراض سیاسی رخ خواهد داد. در برابر آنها، حدود ۳۷ درصد می‌گویند فقر گسترش خواهد یافت اما خطری برای حکومت ندارد.
برخی دیگر از پاسخ‌دهندگان نوشته‌اند که نمی‌توان با اتکا به یک عامل یک شورش احتمالی را پیش‌بینی کرد. یکی از آنها می‌نویسد: «اگر تهدیدهای آمریکا برای حمله نظامی به ایران شدت یابد، شاید مردم از ترس سوریه‌شدن سکوت کنند.» شماری هم معتقدند که اعتراض‌هایی همچون اعتراض‌های مالباختگان موسسات مالی در خواهد گرفت اما حاکمیت آسیبی نخواهد دید.
در هر حال، هنوز برای پیش‌بینی سرنوشت بورس و قمار حکومت بر آن زود است. یک چیز اما روشن است: بخشی از مردم به این قمار پاسخ گفته اند و هنوز اوج آن با عرضه هر چه بیشتر سهام عدالت در بورس باقی مانده است.
نظرسنجی‌های آینده
پنل نظرسنجی زمانه همزمان با روز جهانی آزادی مطبوعات سال جاری (سوم مه) راه‌اندازی شد. زمانه تاکنون ۱۶ نظرسنجی برگزار کرده است.
«سروی‌گیزمو» که پنل نظرسنجی زمانه را میزبانی می‌کند، به دلیل تحریم‌های ایالات متحده از دسترس مخاطبان داخل ایران خارج شده است. فیلترینگ اینترنت به دست جمهوری اسلامی نیز وب‌سایت زمانه و متعلقات آن را از دسترس خارج کرده است. در این وضعیت، تنها پیشنهاد و راهکار ما استفاده از فیلترشکن‌ها و وی‌پی‌ان‌های امن است.
با وجود این مشکلات، رساندن صدای شما بدون کم‌و‌کاست در مورد مسئله‌های اساسی کشور وظیفه ماست و پنل نظرسنجی زمانه در همین راستا راه‌اندازی شده است. به همین دلیل از شما خواهش می‌کنیم که برای شرکت در نظرسنجی‌های آینده و نیز برای پیشنهاد موضوعات مورد نظرتان برای نظرسنجی در پنل ما عضو شوید. برای عضویت در پنل کافی است به چند سوال در این لینک پاسخ دهید. اطلاعات شما به صورت امن و ناشناس ذخیره خواهند شد و در اختیار هیچ طرف دیگری قرار نخواهد گرفت. پس از عضویت در پنل، در هر نظرسنجی ایمیلی با لینک آن برای شما فرستاده خواهد شد. توضیحات بیشتر در: به پنل نظرسنجی “زمانه” بپیوندید
برای ارتباط با پنل نظرسنجی از ایمیل روبرو استفاده کنید: panel@radiozamaneh.com