سال ۲۰۲۰ برای مهاجران و پناهجویان سالی تلخ و ناامیدکننده بود. کسانی از شدت فقر و جنگ و خشونت به خطرات راه تن دادند تا به کشورهای امن برسند، اما با مرزهای بسته، انتظارهایی طولانی و کمک‌های بشردوستانه کمتری روبه‌رو شدند. بحران کرونا، قرنطینه، بسته شدن مرزها و اعمال محدودیت‌ها از یک سو باعث شد بسیاری از کسانی که می‌بایست از کشورهای خود فرار می‌کردند، در کشور ناامن خود محبوس شوند و از سوی دیگر سبب شد میزان مرگ و میر آنهایی که از هفت خوان رستم کرونایی عبور کرده و دل به دریاها زده بودند، افزایش یابد.
کشتی پناهجویان در دریا – عکس: شاتر استاک
افزون بر رنجی که بحران کرونا به مهاجران تحمیل کرد، اتحادیه اروپا نیز کم لطفی نکرد و قانونی طرح کرد که در پی آن پناهجویانی که درخواست پناهندگی‌شان پذیرفته نشود، امکان درخواست مجدد را در کشوری دیگر نخواهند داشت و باید خاک اتحادیه اروپا را ترک کنند.
پیمان جدید مهاجرت و پناهندگی
۱۶ سپتامبر ۲۰۲۰ اورزولا فون دِر لاین، رئیس کمیسیون اروپا، «پیمان جدید مهاجرت و پناهندگی» اتحادیه اروپا را اعلام کرد. این پیمان جدید قرار است جایگزین پیمان‌نامه دوبلین شود.
پیمان جدید از سه رکن اصلی تشکیل شده است: دلسرد کردن مهاجرت با “حمایت” از کشورهای مبدأ، نوسازی امنیت مرزی و حمایت مالی برای بازگشت پناهجویان، و همبستگی بیشتر با کشورهای عضو که پذیرای مهاجران بسیاری هستند. این طرح قدرت بیشتری به اتحادیه اروپا می‌بخشد تا ورود مهاجران به اروپا را به نفع خود مدیریت کند. با این پیمان ورود مهاجران به کشورهای اروپایی دشوارتر خواهد شد. طبق پیمان به درخواست مهاجران در اولین کشور اروپایی رسیدگی خواهد شد و پس از آن اتحادیه اروپا تصمیم می‌گیرد که پناهنده پذیرفته شده به کدام کشور منتقل خواهد شد. اما اگر پناهجویی در روند پناهندگی پذیرفته نشود، دست کشورهای اروپایی باز است تا او را به کشور خود بازگرداند.
سعید محمودی، استاد حقوق بین‌الملل در دانشگاه استکهلم معتقد است که تغییرات جدید طرح تازه به نفع پناهجویان نیست، بلکه بیشتر در خدمت نظم و همیاری بیشتر بین کشورهای اتحادیه اروپاست که به این مسئله بهتربه نفع خودشان رسیدگی کنند. او درباره این طرح به رادیو سوئد گفته است:
«این پیمان دست اتحادیه اروپا را باز می‌گذارد که در تقسیم پناهجویان عدالتی ایجاد کند. همچنین اتحادیه اروپا و کمیسیون اتحادیه اروپا اصرار دارد کسی که جواب منفی گرفت این امکان را نداشته باشد که دوباره در کشوری دیگری چند ماه پنهان شود بعد پروسه جدیدی را شروع کند. وقتی جواب قطعی گرفته شد اگر منفی بود فرد باید از اتحادیه اروپا خارج شود.»
آیا این طرح جدید اتحادیه اروپا برای پناهجویان سودی هم دارد؟ به گفته دکتر سعید محمودی از نظر حقوقی پیش‌بینی سرنوشت یک پناهجو و پروسه قضایی حقوق‌دانانی که به پناهجو کمک می‌کنند راحت‌تر می‌شود. همچنین به گفته او تکلیف یک دسته از پناهجویان نیز روشن می‌شود:
« آنهایی که تا امروز سرنوشتشان نامشخص بوده که باید به کجا منتقل شوند مانند کسانی که از طریق دریا آمده‌اند یا کسانی که سال‌ها در یونان گیر افتاده‌اند و یونان حاضر نیست که به آنها رسیدگی کند و پناهندگی آنها در صورت قبولی را بپذیرد موثر است.»
گذر از مرزها و مرگ و میر مهاجران
در هم‌تنیدگی فقر، خشونت، جنگ و فجایع طبیعی با همه‌گیری کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰، بی‌عدالتی و نگون‌بختی را در سراسر جهان افرایش داد اما همزمان شمار کسانی که از بلایای طبیعی و آشوب و جنگ و خشونت به کشورهای امن گریختند کاهش یافته است. به گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان، درخواست پناهجویی در نیمه اول ۲۰۲۰ در مقایسه با همین دوره زمانی در سال ۲۰۱۹، به علت محدودیت‌های کووید-۱۹ از جمله بسته شدن مرزها، ۳۳ درصد کاهش یافته است.
اما با وجود بسته شدن مرزها و محدودیت‌های رفت و آمد، هنوز پناهجویانی هستند که برای یک زندگی امن‌تر و بهتر از فقر و خشونت فرار می‌کنند و به سفرهای مخفیانه تن می‌دهند. به دلیل شرایط کرونایی خطرات و ناامنی این سفرها افزایش یافته و مردم را به تن سپردن به موقعیت‌های خطرناک‌تری سوق می‌دهد که ممکن است حمایت و نجات بشردوستانه در دسترس نباشد. بر اساس اطلاعات حاصل از پروژه مفقودین مهاجرت سازمان بین‌المللی مهاجرت( IOM)، در نیمه اول سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۵۰۰ نفر در جریان فرار به کشوری دیگر جان خود را از دست داده‌اند. این شامل مرگ‌های کارگران مهاجری نیست که از کووید-۱۹ یا محدودیت‌های رفت‌وآمد در این دوران جان خود را از دست داده‌اند.
کفش کودک مهاجر در دریا باقی مانده است. عکس: شاتر استاک
مدیترانهٴ مرکزی همچنان خطرناک‌ترین مسیر مهاجرت نامنظم در سراسر جهان است. در فاصله مارس و اکتبر سال جاری ۵۸۰ نفر در این مسیر کشته شده‌اند. به گزارش پورتال داده‌های مهاجرت، در این برهه زمانی حداقل ۲۹ هزار و ۷۱۰ نفر تلاش کردند که با قایق از آفریقای شمالی به ایتالیا و مالت عبور کنند. با وجود محدودیت‌های دوران کرونایی این رقم نسبت به سال قبل در همین دوره ۴۹ درصد افزایش یافته است. در فاصله زمانی ماه مارس و اکتبر سال گذشته ، ۱۲ هزار و ۹۲۰ نفر کوشیده بودند این مسیر را طی کنند.
همچنین یک بحران مداوم «غرق شدن کشتی‌های نامرئی» وجود دارد. کشتی‌های نامرئی مواردی هستند که یک قایق مفقود شده گزارش شده، اما هیچ بازمانده‌ای پیدا نشده و بنابراین بررسی آن بسیار دشوار است. در سال ۲۰۲۰ در مسیرهای دریایی به اروپا تا ماه نوامبر دست‌کم ۱۴ مورد کشتی نامرئی یافت شده است. سیاست‌هایی که برای مقابله با کووید-۱۹ در نظر گرفته شده‌اند، مانند بسته شدن مرزها و کمتر شدن عملیات جست‌وجو و نجات در مدیترانه مرکزی بر جمع‌آوری دقیق داده‌ها تاثیر گذار بوده است.
در سپتامبر و اکتبر سال ۲۰۲۰ در روند عبور پناهجویان از مسیر آفریقای غربی از سواحل سنگال، موریتانی و مراکش به جزایر قناری اسپانیا افزایشی مداوم وجود داشت. فقط در این دو ماه حداقل هفت هزار و ۴۷۶ نفر وارد جزایر قناری شده‌اند، در حالی که طی هشت ماه گذشته شمار پناهجویان به طور متوسط ۴۹۱ نفر بوده است. این روند روبه‌رشد نگران کننده است زیرا خطر مرگ و تروماهایی که این گذرگاه برای پناهجویان ایجاد می‌کنند بسیار است.
بر اساس گزارش نهاد «پروژه مهاجران مفقودشده»(MMP) بین اول ژانویه و ۳۱ اکتبر ۲۰۲۰، مرگ یا ناپدید شدن حداقل ۴۸۹ نفر را در مسیر مهاجرت به جزایر قناری ثبت شده است. این درحالی است که شمار کشته‌شدگان در مسیر به جزایر قناری در سال گذشته ۲۱۰ نفر بود. وضعیت حال حاضر این گروه از پناهجویان بیشتر نگران کننده است زیرا به علت جلوگیری از شیوع کرونا باید از ازدحام جلوگیری گردد و پروتکل‌های بهداشتی باید بدون تبعیض در اختیار همه قرار گیرند.
با اینکه تلاش پناهجویان برای رسیدن به جزایر قناری افزایش یافته اما از مارس تا اکتبر ۲۰۲۰ تلاش برای عبور یا ورود به یونان از ترکیه و از طریق مرزهای زمینی و مسیر مهاجرت مدیترانه شرقی در مقایسه با مدت مشابه در سال قبل ۸۲ درصد کاهش یافته است. احتمالاً قرنطینه‌ها و سایر محدودیت‌های حرکتی در ترکیه و همچنین تشدید گشت‌های مرز یونان باعث کاهش عبور مهاجران از دریای اژه شده است. با وجود کاهش عبور و مرور مهاجران، میزان مرگ و میر ثبت شده آنها در این منطقه افزایش یافته است. دست‌کم ۹۱ تن تا ۳۱ اکتبر ۲۰۲۰ در مرزهای شرقی اروپا با ترکیه کشته شده‌اند. سال ۲۰۱۹ در همین دوره زمانی با وجود اینکه مهاجرت بسیار بالاتر بود میزان کشته‌شدگان ثبت شده ۷۱ نفر بودند.
محدودیت‌های ناشی از کووید-۱۹ در جنوب شرقی آسیا نیز باعث شده که صدها مهاجر روهینگیایی که قصد ترک میانمار را دارند در دریا گرفتار شوند، زیرا دولت‌ها به دلیل ترس از شیوع کرونا به آنها اجازه نمی‌دهند از قایق‌هایشان پیاده شوند. اگرچه دانستن میزان واقعی تلفات این قایق‌های در دریا رها شده دشوار است اما هنگامی که به خاطر محدودیت‌های کرونا دو ماه از ورود قایق‌ها به کشورها جلوگیری شد، ۷۰ نفر از سرنشینان قایق‌ها در آوریل ۲۰۲۰ کشته شدند. ممانعت از ورود قایق‌ها در سپتامبر ۲۰۲۰ نیز دست‌کم باعث مرگ ۳۰ مهاجر روهینگیایی شد.
وضعیت پناهجویان در شرایط کرونایی
پناهجویان و آوارگانی که پیش و اوایل شیوع کرونا به خاطر جنگ، خشونت و فقر به کشورهای امن پناه برده بودند زمانی که بحران کرونا آغاز شد در اردوگاه‌های پناهجویی جانشان به‌طور مضاعف به خطر افتاد. به گزارش پورتال داده‌های مهاجرت، کشورهایی که بیشترین شیوع کرونا را دارند تا پایان ۲۰۱۹ میزبان حدود چهار میلیون پناهنده بودند. به بیانی دیگر یک پنجم پناهندگان سراسر جهان در بیست کشوری زندگی می‌کنند که همه‌گیری کرونا در آنها بسیار شایع است. بر اساس داده‌های کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در پایان سال ۲۰۱۹ از بین این بیست کشور، آلمان، جمهوری اسلامی ایران، فرانسه، ایالات متحده، عراق و ایتالیا تا پایان سال گذشته در بین بیست کشور میزبان بیشترین پناهندگان بودند.
بر اساس «گزارش جهانی آوارگی داخلیِ» مرکز دیدبانی آوارگان داخلی(IDMC) سال ۲۰۲۰، در مجموع ۵۰,۸ میلیون نفر در پایان سال ۲۰۱۹ آواره شدند. از این میان ۴۵,۷ میلیون نفر به دلیل جنگ و آشوب و ۵,۱ میلیون نفر در به علت بلایای طبیعی در کشورشان آواره شدند. از کل پناهجویان بیش از ۱۸ میلیون کودک زیر ۱۵ سال بودند و ۳,۷ میلیون نفر بالای شصت سال بودند که هر دو گروه به ویژه آسیب پذیر بودند.
چند تن از پناهجویان در یونان ـ مارس ۲۰۲۰ ـ عکس از شاتر استاک
کرونا در کمپ‌ها – خطر بیماری و بی‌عدالتی
در مارس ۲۰۲۰ با آغاز شیوع کرونا در جهان سخنگوی کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان خبر داد که ساکنان اردوگاه‌های یونان در فضا‌ی زندگی بسیار کم و بدون بهداشت کافی در وضعیت خطرناکی زندگی می‌کردند. شرایط به‌ویژه در جزیره لسبوس وخیم بود. در آن زمان حدود ۲۰ هزار پناهجو و مهاجر در چادرها و مناطقی زندگی می‌کردند که به‌طور عادی فقط برای ۳۰۰۰ نفر جا دارند.
در کشورهای دیگر نیز اوضاع پناهجویان در شرایط کرونایی دشوارتر شد. برای نمونه در هلند در ماه مه ۲۰۲۰ در کمپ اسنیک در استان فریسلند که بیش از ۵۰۰ پناهجو در آن ساکن بودند کرونا شایع شد. برای جلوگیری از گسترش هرچه بیشتر بیماری به بیرون، این کمپ به مدت ۷۲ ساعت قرنطینه و خروج پناهجویان از آن ممنوع شد. در طی سه روز از همه پناهجویان تست کرونا گرفته شد و پس از آن ۶۰ پناهجوی مبتلا یا مشکوک به ابتلای به ویروس کرونا برای رفتن به قرنطینه به کمپ زاوت‌کمپ (Zoutkamp) در پایگاه نظامی ناسالو در ویلم‌لوده‌ویک (Willem Lodewijk) واقع در همان استان منتقل شدند و آنجا در شرایط ایزوله قرار گرفتند. بسیاری از آنها بیش از دو هفته در شرایط ایزوله و در اتاق‌های مجزا اسکان داده شدند و اجازه خروج از آن را نداشتند در این پایگاه قرنطینه شدند. در میان آنها پناهجویان ایرانی نیز حضور داشتند.
با شیوع ویروس کرونا، سازمان مهاجرت هلند علاوه بر ثبت‌نام نکردن پناهجویان جدید، پروسه بررسی درخواست پناهجویی افرادی را که از قبل وارد هلند شده بودند حدود یک ماه و نیم به حالت تعلیق درآورد. پس از آن کوشید برخی از پرونده‌های گشوده شده را از طریق تماس تصویری از سر بگیرد. سازمان مهاجرت هلند در گذشته نیز به علت تأخیرهای طولانی مدت در بررسی روند درخواست‌های پناهجویی مجبور شده بود به پناهجویان غرامت دهد. بحران کرونا اما وضعیت را دشوارتر و طولانی‌تر کرد و کسانی که در طی بحران کرونا باید پروسه طولانی‌تری را سپری کنند شامل غرامت نخواهند شد.
شرایط پناهجویان در ترکیه نیز با وجود کرونا بسیار دشوارتر شد. در ماه مارس ۲۰۲۰ صدها پناهجو در مرز ترکیه و یونان نزدیک شهر ادیرنه گیر افتادند. سرانجام پس از یک ماه انتظار برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا، دولت ترکیه به این پناهجویان اجازه داد تا به این کشور برگردند. این پناهجویان که در معرض ویروس کرونا بودند پس از قرنطینه به شهرهای خود بازگردانده شدند. ترکیه برای پناهجویان یعنی سال‌ها انتظار بدون خدمات درمانی و بهداشتی در جامعه‌‌ای سنتی. در پی بحران کرونا رسیدگی به پرونده‌های پناهجویی به دلیل قرنطینه به حالت تعلیق درآمدند و بسیار کند پیش رفتند.
وضعیت مهاجران در دوران کرونایی
مهاجران، به ویژه در مشاغل کم درآمد در سال گذشته بیش از شهروندان دیگر جهان در پی شیوع کرونا آسیب‌پذیر بودند. اما همزمان مهاجران با اشتغال در بخش‌های حیاتی و خدماتی نقش مهمی در جلوگیری و درمان کرونا داشتند. به گزارش پورتال داده‌های مهاجرت در نوامبر ۲۰۲۰، شیوع هرچه بیشتر کرونا و افزایش محدودیت‌های مرزی، بر تحرک مهاجران و نقش سازمان های بشردوستانه تأثیر گذاشته است.
به گزارش سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۱۷، ۱۶۴ میلیون نفر کارگر مهاجر برآورد شده‌اند. کارگران مهاجر ۲۰,۶ درصد کل کارگران در آمریکای شمالی و ۱۷,۸ درصد کارگران در شمال، جنوب و اروپای غربی را تشکیل می‌دهند. بنابراین از هر پنج کارگر در این کشورها یک نفر مهاجر است.این گروه مهاجران احتمالا از اولین کسانی هستند که تحت تأثیر اخراج و محدودیت‌های حرکتی و قرنطینه کار و منبع درآمد خود را از دست داده یا در خطر از دست دادنشان هستند. برخی از کارگران مهاجر به علت گرانی به‌صورت گروهی در خانه‌هایی کوچک زندگی می‌کنند و این بر خطر شیوع کووید-۱۹ در میان این گروه می‌افزاید.
مهاجران در هر شغلی که بودند نقش مهمی در مبارزه با همه‌گیری کرونا در جهان داشتند اما همزمان در معرض خطرهای بیشتری برای ابتلا به ویروس نیز هستند. به گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) داده‌های سوم نوامبر نشان می‌دهند که برای نمونه در بین بیست کشور با بیشترین تعداد کووید-۱۹، دست کم در هشت کشور: ایالات متحده، فرانسه، اسپانیا، انگلستان، ایتالیا، آلمان، شیلی و بلژیک – بخش مهم خدمات بهداشتی و درمانی به کارگران متولد خارج از این کشورها در این حوزه بستگی دارد. زنان مهاجر نیز همچون مردان در خطرند. در بیشتر کشورهایی که عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه هستند از میان هر ۱۰ زن، شش تا هشت زن، کارگران مهاجری هستند که در خارج از این کشورها متولد شده‌اند و در بخش فروش و خدمات اشتغال دارند. قرنطینه معاش و شرایط زیستی این زنان مهاجر را دشوارتر کرده است.
وضعیت مهاجران افغانستانی ساکن ایران نیز در سایه کرونا دشوارتر شده است. از میان مهاجران افغانستانی که در ایران زندگی می‌کنند، آن گروه که غیرقانونی و بدون شناسنامه است حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار مهاجر برآورد شده است. این گروه مهاجران از هرگونه خدماتی محروم‌اند زیرا امکان ثبت و ورود به سامانه‌های رسمی را ندارند. فقر در این گروه مهاجران بیشتر است و هیچ حقوق قانونی و دولتی ندارند. آنها آسیب‌پذیرترین قشر مهاجر ایران در بحران کرونا هستند، قشری که به شمار نمی‌آیند و در حاشیه حاشیه‌ها زیست می‌کنند.
در همین زمینه: