گزارش‌ها و اظهارنظرهای تأییدشده و تأییدنشده‌ای که درباره پیشرفت مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهان در وین منتشر می‌شوند، گمانه‌زنی‌ها درباره قریب‌الوقوع‌بودن توافق را افزایش داده‌اند. شنبه ۱ مه / ۱۱ اردیبهشت خبر از توافق کلی اولیه برای رفع تحریم‌ها گزارش شد. یکشنبه ۲ مه ایران از توافق با بریتانیا و ایالات متحده بر سر تبادل زندانیان خبر داد که بعدتر تکذیب شد.
با وجود این، مشکلات همیشگی نیز پابرجاست. در عرصه سیاست داخلی، تندروها در داخل ایران دست بالا را دارند و جمهوری‌خواهان آمریکایی نیز در سوی دیگر از شدت انتقادها نکاسته‌اند. متحدان خاورمیانه‌ای ایالات متحده، و گروه‌های غیرشیعه در عراق و لبنان، با نگرانی به دورنمای احتمالی قدرتمندترشدن جمهوری اسلامی خیره شده‌اند. و البته “سورپرایز”های هفتگی ادامه دارند: از پخش فایل صوتی محمدجواد ظریف تا مرگ مشکوک دبیراول سفارت سوئیس حافظ منافع ایالات متحده در ایران.
افزایش فعالیت‌های دیپلماتیک در خاورمیانه
دوشنبه ۳ مه /۱۳ اردیبهشت مقام‌های ارشد دولت جو بایدن و سناتورهای ارشد آمریکایی به سراغ متحدان آمریکا در خاورمیانه رفتند تا درباره مذاکرات در وین با آنها گفت‌و‌گو کنند.
برت مک‌گرک از شورای امنیت ملی آمریکا، درک چولت از وزارت خارجه آمریکا، سناتورهای دموکرات کریس مورفی و کریس کونز و نیز شماری دیگر از مقام‌ها در هفته جاری به ابوظبی و ریاض و عمان و قاهره و دیگر پایتخت‌های منطقه رفته یا خواهند رفت تا برای بازگشت به برجام پشتیبانی لازم را از سوی این متحدان تأمین کنند.
هدف ابتدایی مذاکرات وین که حول گفت‌و‌گوهای “غیرمستقیم” ایران و آمریکا بر سر مناقشه هسته‌ای جریان دارد، احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) است. از سال ۲۰۱۵ که نخستین‌بار برجام با حضور ایالات متحده (در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما)، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین، آلمان و جمهوری اسلامی ایران به دست آمد، متحدان خاورمیانه‌ای آمریکا از جمله اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده از آن رضایتی نداشتند. خروج دونالد ترامپ از برجام در ۲۰۱۸ نیز با استقبال آنها مواجه شد.
مسأله اصلی از نظر آمریکا و متحدانش در خاورمیانه و اروپا این است: ایران نباید به «ابرقدرت» منطقه‌ای بدل شود. برنامه هسته‌ای ایران در کنار برنامه موشکی بالستیک و استفاده از شبه‌نظامیان شیعه نیابتی و افزایش ضریب نفوذش از عراق تا سوریه و لبنان و یمن باعث شده که قدرت‌های متخاصم در ریاض و ابوظبی و تل آویو به یکدیگر نزدیک شوند.
اسرائیل به طور خاص به خرابکاری در تأسیسات هسته‌ای و ترور دانشمندان هسته‌ای ایران متهم است و این اقدامات می‌تواند تلاش‌ها در وین را با مشکل روبرو کند ــ هرچند تا کنون این اتفاق، حتی پس از حمله اخیر به نطنز و از کارافتادن هزاران سانتریفیوژ، رخ نداده است.
دموکرات‌های آمریکایی که اکنون قدرت را در دست دارند، در سال‌های ترامپ رابطه چندان خوبی با عربستان و امارات و اسرائیل نداشتند. آنها ترامپ را به حمایت از دیکتاتورها، فاجعه انسانی در یمن و کارهای خلاف قوانین بین‌المللی و ناقض صلح در اسرائیل متهم می‌کردند. حالا آنها برای دستیابی به یک توافق معنادار با ایران باید به این دولت‌ها اطمینان خاطر بدهند؛ دولت‌هایی که اوباما را به عدم حمایت کافی از آنها در برابر تهدید ایران متهم می‌کردند.
کریس کونز، سناتور دموکرات اهل دلاور و از متحدان نزدیک بایدن دوشنبه در ابوظبی به خبرنگاران گفت که امیدوار است «نگرانی‌های مشروع و قابل فهم» امارات درباره بازگشت به برجام را به گوش کاخ سفید برساند و «همکاری گسترده‌ای» با شرکای آمریکایی حوزه خلیج فارس در این مسأله اتفاق بیفتد.
این سناتور دموکرات گفت «مشورت نزدیک» با امارات درباره مذاکرات وین «مهم، قابل انتظار و در حال اتفاق افتادن» است. او از اماراتی‌ها خواست که فعالانه در این مسأله «کمک» کنند. اگرچه بلافاصله در پاسخ به پرسشی درباره این “نقش فعال” تأکید کرد جایگاه امارات در مذاکرات نسبت به ۲۰۱۵ تفاوتی نکرده ــ که یعنی امارات جایگاه واقعی ندارد:
«اصلا منظورم این نبود که بگویم نوعی توافق هم با اماراتی‌ها اینجا در حال رخ دادن است و اماراتی‌ها امتیازی خواهند گرفت. وین جایی است که دولت ایالات متحده در حال انجام مذاکره است.»
با وجود این، امارات به یک چیز دست خواهد یافت: تسلیحات پیشرفته‌ای که قرارداد خرید آنها را در دوران ترامپ امضا کرد؛ آن هم علی رغم انتقادهای دموکرات‌ها از ابوظبی به خاطر جنگ یمن، نادیده گرفتن حقوق بشر، و نزدیکی به چین.
کونز خود سناتوری بود که قانون مسدود کردن فروش جنگنده‌های اف ۳۵ به امارات را در سنا تنظیم کرد. او پس از دیدار از ابوظبی دراین‌باره گفت: «در طی مذاکراتی پربار با رهبران ارشد امارات، به گمانم به حد کافی به من تضمین داده شده است.»
اما کونز درباره انتقال تکنولوژی هسته‌ای از آمریکا به عربستان که در دوران ترامپ مطرح شد، پادشاهی سعودی را بازیگری «نگران‌کننده» خواند و گفت: «توانایی ما به اعتماد به سعودی‌ها در قبال استفاده از تکنولوژی‌هایی که به آنها می‌دهیم [به خاطر جنگ یمن] از بین رفته. ایران تنها بازیگر نگران‌کننده نیست.»
کریس مورفی، سناتور دموکرات دیگر از کنتیکت نیز به عمان و قطر و اردن رفته تا برای یافتن راه حل سیاسی جنگ در یمن تلاش کند. صحبت‌های او نشان می‌دهد که یمن، محل وقوع بزرگترین فاجعه انسانی قرن بیست و یکم، به عنوان یک برگ بازی در مذاکرات وین مطرح است.
مورفی به خبرگزاری آسوشیتدپرس دراین‌باره گفت:
«تا وقتی ما داریم اقتصاد ایران را با تحریم‌های وحشتناک هدف قرار می‌دهیم … خیلی سخت بتوان حوثی‌ها را به سمت آتش‌بس سوق داد».
سناتور دموکرات ادامه داد که برجام «برای صلح در یمن بسیار مهم و احتمالاً حیاتی است» و بدون دستیابی به توافق، «ایرانی‌ها به یمن به عنوان فرصتی برای خرابکاری علیه ایالات متحده و متحدان‌مان خواهند نگریست».
اسرائیل بر مخالفت اصرار دارد
گفت‌و‌گوهای خاورمیانه در این هفته پس از مذاکرات سطح بالای هفته اخیر بین آمریکا و اسرائیل رخ می‌دهند. در این مذاکرات بایدن، آنتونی بلینکن وزیر خارجه، جیک سالیوان مشاور امنیت ملی بایدن، وندی شرمن معاون بلینکن و راب مالی فرستاده ویژه در امور ایران با رئیس موساد و مشاور امنیت ملی نتانیاهو در واشنگتن دیدار کردند.
اسرائیل در این دیدار بر نگرانی‌اش از بازگشت آمریکا به برجام تأکید کرده است. بر اساس گزارش‌ها، یوسی کوهن رئیس موساد جمعه گذشته بایدن را تحت فشار گذاشته که بدون «بهبود» در برجام به آن دوباره نپیوندد. اکسیوس گزارش کرده که بایدن در پاسخ گفته است ایالات متحده به بازگشت به برجام هنوز «نزدیک نیست».
سیمون مبون، استاد سیاست بین‌الملل در دانشگاه لنکستر درباره نگاه دولت اسرائیل به شبکه خبری «الجزیره» می‌گوید:
«آنهایی که حامی دیدگاه نتانیاهو درباره رژیم ایران هستند، مصمم‌اند که جمهوری اسلامی را نمی‌توان با شکل‌های معمول بازداری بازداشت و حمله نظامی ضروری است.»
یانیو فولر، مدرس ارشد سیاست خاورمیانه در دانشگاه کنت نیز به الجزیره گفته که تلاش‌های اسرائیل برای خرابکاری در برنامه هسته‌ای ایران حتی در صورت پیشرفت بیشتر در مذاکرات وین ادامه خواهد یافت. او همچنین گفت که علی‌رغم وجود صداهای مدافع حمله نظامی به ایران در اسرائیل، صداهای بسیاری نیز مخالف چنین اقدامی وجود دارند.
در همین راستا، هاآرتص گزارش کرده که شماری از مقام‌های وزارت دفاع اسرائیل نسبت به سیاست فعلی انجام عملیات علیه ایران ــ حمله به نفت‌کش‌های ایرانی به عنوان مثال ــ منتقدند. آنها می‌گویند به دلیل تغییرات استراتژیک در خاورمیانه عمر این سیاست به سر آمده و شاید صدمات آن از فوایدش بیشتر باشد.
بقیه کشورها چه فکر می‌کنند؟
خود تهران و ریاض بنا بر گزارش‌ها دیداری مخفیانه در بغداد به میانجیگری دولت عراق برگزار کرده اند و مسأله اصلی پایان جنگ در یمن ــ یکی از صحنه‌های جنگ نیابتی این دو قدرت موسوم به “جنگ سرد خاورمیانه” ــ بوده است.
محمد بن سلمان که در دوران ترامپ مواضع سفت و سختی علیه تهران داشت، در مصاحبه اخیر چندین ساعته‌اش گفته که نگرانی عربستان «رفتار بد» ایران است و این کشور مایل به گسترش همکاری‌های دوجانبه با جمهوری اسلامی است.
با رفتن ترامپ و دورنمای احیای برجام و کنار رفتن حمایت همه‌جانبه واشنگتن از سیاست تقابلی متحدانش در خاورمیانه علیه ایران، توازن ژئوپولتیک تغییر کرده و کشورهای مختلفی ظاهراً به دنبال تنظیم روابط خود با ایران و عربستان به عنوان دو قدرت بزرگ منطقه‌ای در خاورمیانه هستند.
به عنوان نمونه، تحلیلگری از مالزی با انتقاد از سیاست دولت کنونی در نزدیکی صرف به عربستان و دفاع از توازن در رابطه با هر دو طرف می‌نویسد:
«اگرچه رقابت سعودی و ایران هنوز راه زیادی برای حل شدن دارد، “گفت‌و‌گوهای مخفیانه” بین این دو خصم علامت مشخصی را به ملت‌های کوچکتری همچون مالزی می‌فرستد که نباید حماقت کرد و آنها را نادیده گرفت… ما باید استراتژی‌ها و نبردهایمان را هوشمندانه انتخاب کنیم وقتی با ابرقدرت‌های منطقه‌ای یا جهانی مثل ایران و عربستان سعودی سر و کار داریم.»
اما برای قدرت‌های منطقه‌ای دیگری همچون ترکیه نیز که سیاست مستقلی را نسبت به عربستان و ایران دنبال می‌کنند، بازگشت آمریکا به برجام نگران‌کننده است. تحلیلگری در این‌باره در روزنامه دولتی دیلی صباح ترکیه می‌نویسد: «واشنگتن اگر شتابزده با ایران توافق کند، در خطر گرفتار آمدن در دام مشابهی است. چنین سیاستی رقبای ایران در منطقه را از آمریکا دور خواهد کرد».
مشکلات ادامه دارند
در روز اخیر، گزارش سازمان اطلاعات و امنیت هلند درباره تلاش‌های ایران جهت دستیابی به تکنولوژی‌های پیشرفته برای ساختن سلاح‌های کشتار جمعی خبرساز شده است. این گزارش پس از گزارش‌های مشابه از سازمان‌های اطلاعاتی سوئد و آلمان منتشر شده است. واکنشی رسمی به این گزارش‌ها صورت نگرفته.
شبکه خبری فاکس نیوز ایالات متحده که تریبون جمهوری‌خواهان است، در گزارش خود درباره این موارد نوشته است که آمریکا با دیدن این اطلاعات در مورد بازگشت به برجام باید تجدیدنظر کند.
همچنین جان بولتون، یکی از مشاوران امنیت ملی کاخ سفید در دوران ترامپ نیز در ستونی برای واشنگتن پست استدلال کرده است که نوار صوتی افشاشده از ظریف نشان می‌دهد نباید به توافق بازگشت.
بولتون که به جنگ‌طلبی علیه ایران مشهور است، می‌نویسد که این نوار نشان داد وزیر خارجه جمهوری اسلامی از اطلاعات کافی درباره فعالیت‌های حکومت و به ویژه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برخوردار نیست و راحت‌تر می‌توان به کسی که نمی‌داند، اعتماد کرد تا به کسی که عامدانه دروغ بگوید. او بی خبر گذاشتن وزیر خارجه جمهوری اسلامی از فعالیت‌های حساس را بخشی از استراتژی حکومت ایران می‌داند و آن را دلیلی برای عدم اعتماد به مذاکرات وین می‌شمرد.