دور هشتم مذاکرات احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) در حال برگزاری است. ایالات متحده، چین و روسیه، سه امضاکننده برجام در ۲۰۱۵ در حالی در مذاکرات وین حضور دارند که تنش‌ها بین واشنگتن با مسکو و با پکن بر سر اوکراین و تایوان شدت گرفته است.
جنگ در دونباس به طور خاص وضعیت روسیه در مذاکرات هسته‌ای را شبیه ۲۰۱۴ کرده است. اوایل آن سال نیز همزمان با مذاکرات برای دستیابی به توافق هسته‌ای، تنش‌ها در دونباس به آغاز جنگ انجامید.
۲۰۱۴ راجر کوهن از دبیران ارشد نیویورک‌تایمز در ستونی نوشت:
«آیا درباره ماجرای ایران ــ اوکراین شنیده‌اید؟ چیزی شبیه این است. ولادیمیر پوتین در مورد توافق هسته‌ای ایران به خوبی همکاری می‌کند… در عوض، ایالات متحده چشم‌اش را بر تجمع نظامی بزرگ روسیه بر مرز اوکراین و در منطقه‌های تحت کنترل شورشیان جدایی‌طلب تحت حمایت مسکو می‌بندد.»
کوهن توضیح می‌دهد که مساله مبادله مستقیم بین مسکو و واشنگتن نیست بلکه پوتین نقطه ضعف آمریکا را می‌شناسد و حس زمان‌بندی‌اش خوب کار می‌کند: «جرقه ناگهانی درگیری‌های جدید در شرق اوکراین و آمادگی ناگهانی روسیه برای کمک به مسأله ایران پیش از ضرب‌الاجل ۲۴ نوامبر برای مذاکرات هسته‌ای تصادف صرف نیست.»
روسیه و برجام: یک رابطه تنش‌آلود
نوار صوتی محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران که فاش شد، نقش روسیه توجه بیشتری به خود جلب کرد. ظریف گفته بود که روسیه نمی‌خواست توافق موفق شود زیرا عادی‌سازی روابط ایران و غرب را به نفع خود نمی‌دید.
مارک کاتز اوت ۲۰۱۵ در «لوبلاگ» دراین‌باره گزارش داده بود که یکی از نگرانی‌های روسیه بازگشت نفت ایران به بازار و درنتیجه کاهش قیمت نفت و درآمدهای نفتی مسکو بود. نگرانی دیگر این بود که با نزدیک‌شدن ایران به غرب، موضع روسیه به عنوان یک ابرقدرت تضعیف شود. نگرانی بعدی هم به این بازمی‌گشت که چنین توافقی می‌تواند به ایزوله کردن روسیه و تحت فشار قرار دادن آن برای دستیابی به توافقی مد نظر قدرت‌های غربی بینجامد.
کاتز در وبلاگ وب‌سایت «شورای آتلانتیک» هم می‌نویسد که تحلیلگران روسی ۲۰۱۵ به او خصوصی گفته بودند توافق هسته‌ای شاید اسبابی برای نزدیکی بیشتر تهران و واشنگتن شود و به خروج نیروهای ایرانی از سوریه بینجامد ــ یا با توافق صلح در سوریه موافقت کند.
هرچند مقام‌های روسیه استدلال می‌کردند که عدم همکاری آنها باعث عدم دستیابی به توافق نمی‌شد چون عزم ایران برای توافق با واشنگتن جدی بود و خودداری روسیه از همکاری در این توافق هم می‌توانست به بی‌اهمیت بودن آن در عرصه جهانی بینجامد.
با وجود این، وضعیت فعلی متفاوت است. کاتز می‌نویسد:
«درحالی که مسکو اکنون تمام قد از احیای برجام از سوی دولت بایدن حمایت می‌کند، منطق روسیه ــ بهبود روابط ایران و آمریکا برای مسکو بد است ــ به این معناست که اگر این تلاش شکست بخورد، کرملین خم به ابرو نخواهد آورد. و حتی اگر ایران و آمریکا بر سر برجام به نقطه اشتراکی دست یابند، مسکو دیگر نیازی به نگرانی از نزدیکی بیشتر ایران و آمریکا نخواهد داشت زیرا مسأله‌های محل اختلاف بین این دو بسیار بیشتر است.»
تعلل ایران در میانه تنش اوکراین: به نفع روسیه؟
با جدی‌تر شدن مسأله جنگ در شرق اوکراین، شاید بار دیگر تنش واشنگتن با تهران به این بحران ژئوپولتیک در شرق اروپا گره بخورد.
۱۴ دسامبر میاخئیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین اعلام کرد که خواست مسکو از هر دو کشور بازگشت به توافق اولیه برجام است. همزمان شبکه خبری ان بی سی به نقل از منابعی در دولت بایدن اعلام کرد که ایالات متحده ارسال ۲۰۰ میلیون دلار کمک نظامی به اوکراین را به تعویق انداخته است.
در این میان، تعلل ایران و سختگیری‌اش در مذاکرات شاید بار دیگر نقش روسیه در مذاکرات برجام را تقویت کرده باشد. میخال زیگار، یکی از منتقدان پوتین اندکی پس از برجام نوشته بود:
«ما روس‌ها خیلی مدیون ایران هستیم که در مذاکرات تعلل کردند و سرسختی نشان دادند، چرا که عضویت ما در کلوب نخبگان جهانی را تمدید کرد.»
اکنون تهران بار دیگر به تعلل و «بیشینه‌خواهی» متهم شده است و روسیه (در کنار چین) به عنوان بازیگری که می‌تواند مطالبات ایران را متعادل‌تر کند.
همین حالا به گفته یک مقام ارشد آمریکایی، توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر سر نصب دوربین‌های نظارتی در تأسیسات تسای کرج به خاطر پادرمیانی روسیه صورت گرفته است.
خبرنگاری ۷ دسامبر سال جاری در نشست مطبوعاتی کاخ سفید از جیک سالیوان مشاور عالی امنیت ملی در همین رابطه پرسید: «آیا هیچ وعده‌ای از سمت روسیه برای استفاده از اهرم نفودشان بر ایران جهت تغییر موضع‌اش [در گفت‌و‌گوی بایدن و پوتین پس از افزایش تنش‌ها در دونباس] داده شد؟»
سالیوان چنین پاسخ داد: «رئیس‌جمهوری [بایدن] و رئیس‌جمهوری پوتین گفت‌و‌گوهای خوبی بر سر مسأله ایران داشتند. سازنده بود. روسیه و ایالات متحده در واقع حتی در شرایط پرتنش ۲۰۱۴ – ۲۰۱۵ به خوبی با یکدیگر برای دستیابی به برجام همکاری کردند. این حیطه‌ای است که روسیه و ایالات متحده می‌توانند از نزدیک با یکدیگر رایزنی کنند تا مطمئن شوند که ایران هرگز به سلاح هسته‌ای دست نخواهد یافت.»
سث فرانتسمن، ستون‌نویس روزنامه جروزالم پست بر این باور است که ایران بار دیگر تحت حمایت روسیه در حال تعلل کردن است. او می‌نویسد:
«تهران تصور می‌کند که تعلل در مذاکرات تحت حمایت روسیه، آن را به خواست‌اش می‌رساند. دولت بایدن ظاهراً از رفتار ایران ناخرسند است. با وجود این، اروپایی‌ها و دیگر قدرت‌های غربی ادامه آن را به نفع خود می‌دانند. ایران می‌داند رقبایش بیش از ایران به موفقیت در وین نیاز دارند.»
روسیه، به نوشته او، تلویحاً اذعان کرده که دور جدید مذاکرات دور آخر آن خواهد بود و ایرانی‌ها نیز از آن استقبال کرده اند.
سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه دوم دی گفت مذاکرات برجام شانس زیادی برای موفقیت دارد، و در همان نشست اعلام کرد که مذاکرات آمریکا و روسیه برای گرفتن تضمین‌های امنیتی جهت عضو نشدن اوکراین در ناتو نیز ژانویه سال ۲۰۲۲ آغاز خواهد شد.
برخی تحلیلگران معتقدند تهران با نگاه کردن به تنش‌ها در شرق اوکراین برای تعلل در مذاکرات انگیزه بیشتری گرفته است. لارنس هاس، پژوهشگر ارشد شورای سیاست خارجه آمریکا در ستونی در «هیل» این نگاه را عرضه می‌کند:
«تهران در حال نگاه کردن پاسخ ایالات متحده و غربی‌ها به تجمع نیروهای روسی در مرز اوکراین است و دلیل بیشتری برای مطمئن بودن [از داشتن موضع سرسختانه در مذاکرات هسته‌ای] می‌یابد…. بایدن با قطعیت اعلام کرد که در پاسخ به حمله احتمالی روسیه، سرباز به اوکراین اعزام نخواهد کرد. در عوض، او سلاح‌های کوچک و مهمات به اوکراین فرستاده و به ولادیمیر پوتین تلفنی هشدار داده که پس از حمله، واشنگتن همان کاری را با مسکو خواهد کرد که با ایران دارای برنامه هسته‌ای انجام داده: تحمیل تحریم. تهران تصمیم‌هایش درباره برنامه هسته‌ای را در خلاء نمی‌گیرد. موضع سرسختانه‌اش در مذاکرات در وین بازتاب این اعتماد به نفس است که می‌تواند تحریم‌ها را از سر بگذارند و نیز بازتاب شک جدی‌اش به اینکه پیامد جدی‌تری در انتظارش خواهد بود.»
حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی دوشنبه ۲۷ دسامبر که روز آغاز مجدد مذاکرات است، درباره دور جدید گفت: «امروز سند مشترک و قابل‌قبولی روی میز مذاکره‌کنندگان داریم که آنها را از اسناد یکم و پانزدهم دسامبر می‌خوانیم؛ هم در موضوع هسته‌ای و هم تحریم‌ها، یعنی دیگر سند ژوئن ۲۰۲۰ را کنار گذاشتیم به سند جدید و مشترکی رسیدیم و از امروز مذاکرات ما حول آن سند مشترک شروع می‌شود.»
به گفته امیرعبداللهیان، هدف ایران این است که «نفت ایران به‌آسانی و بدون هیچ مرزی فروخته شود و پول نفت به‌صورت ارزی در حساب‌های بانکی ایران وارد شود و ما از همه مزایای اقتصادی در بخش‌های مختلف استفاده کنیم».
این دو اظهار نظر در کنار یکدیگر هم سرسختی موضع ایران و إصرار بر کنار گذاشتن توافقات دولت پیشین و قدرت‌های اروپایی را در خود دارد و هم تغییر موضع از لغو همزمان همه تحریم‌ها به لغو تحریم‌های نفتی.
میخائیل اولیانوف، فرستاده روسیه، از سرگیری مذاکرات بلافاصله پس از تعطیلات کریسمس را نشانه‌ای از تعهد مذاکره‌کنندگان دانست. اولیانوف گفت: «معمولاً در ایام تعطیلات و کریسمس کسی به دنبال انجام یک معامله مهم و جدی نیست. ولی در این مورد خاص(توافق هسته‌ای)، این نشانه‌ای است که مذاکره‌کنندگان وقت خود را تلف نمی‌کنند و در تلاش برای احیای برجام در سریع‌ترین زمان ممکن هستند».
رسانه‌های روسیه شنبه ۲۵ دسامبر گزارش دادند که ۱۰ هزار سرباز مشغول به مانور در نزدیکی مرز اوکراین به پایگاه‌های خودشان بازگشته اند. این شمار کسری از حدود ۱۱۰ هزار سرباز روسی مستقر در مرز اوکراین است اما شاید نشانه‌ای برای علاقه به تنش‌زدایی نیز باشد.
همزمان ولادیمیر پوتین یکشنبه ۲۶ دسامبر تهدید کرد که اگر غرب به درخواست‌های امنیتی روسیه پاسخ ندهد، مسکو اقدام نظامی را مد نظر قرار خواهد داد. او گفت که مسکو نگران است غربی‌ها با به درازا کشاندن گفت‌و‌گوهای امنیتی نیروهای ناتو را در نزدیکی مرزهای روسیه مستقر کنند.
در ایالات متحده، هدف اصلی خروج از خاورمیانه و تنش‌زدایی در شرق اوکراین است. هدف اصلی ایالات متحده در رقابت‌های کنونی چین است و نمی‌خواهد در جبهه‌های مختلف درگیر شود. از سوی دیگر، افکار عمومی ایالات متحده و به ویژه دموکرات‌ها خواهان مقابله با روسیه هستند و اگر مسکو تصمیم به حمله بگیرد، بایدن تحت فشار زیادی برای نشان دادن واکنش قرار خواهد گرفت. در آخرین نظرسنجی اکونومیست / یوگاو ۵۴ درصد آمریکایی‌ها خواهان موضع سخت در برابر روسیه هستند و تنها ۲۱ درصد داشتن رابطه خوب با مسکو را اولویت می‌دانند. همزمان ۴۱ درصد دموکرات‌ها می‌گویند آمریکا باید از نیروی نظامی برای محافظت از اوکراین در صورت حمله روسیه استفاده کند و تنها ۱۸ درصد استفاده از نیروی نظامی را نمی‌خواهند. این نسبت در میان جمهوری‌خواهان ۳۷ درصد موافق اقدام نظامی در برابر ۲۳ درصد مخالف است. مستقل‌ها هم ۳۰ درصد در برابر ۲۷ درصد طرفدار استفاده از نیروی نظامی اند. اما وقتی به نظر کلی آنها در مورد جنگ نگاه کنیم، می‌بینیم که اکثریت مردم آمریکا از هر دو جناح خواهان کاهش نقش نظامی کشورشان در جهان و مخالف اقدام نظامی جدید هستند.
در مورد ایران هم فشارهایی وجود دارد. جنگ‌طلبان در کنگره حضور دارند اما در نظرسنجی‌ها اکثریت قریب به اتفاق خواهان راه‌حل غیرنظامی برای حل مسأله هسته‌ای ایران هستند. در صورت شکست این راه‌حل‌ها، باز هم اکثریت دموکرات‌ها مخالف اقدام نظامی علیه ایران هستند هرچند اکثر جمهوری‌خواهان موافق.
به عبارت دیگر، بایدن برای درگیر نشدن در تنش‌های نظامی در خاورمیانه و اوکراین و تحمل پیامدهای آنها در سیاست داخلی باید جلوی وقوع آنها را بگیرد.
آیا واقعا سرنوشت اوکراین و برجام به هم گره خورده است؟ کسی پاسخ درستی ندارد. اما شاید روسیه و ایالات متحده در مذاکرات‌شان بر سر این دو نقطه تنش که هر دو درگیرشان هستند، آنها را پیشاپیش به هم گره زده باشند.