بیستودومین اجلاس سازمان همکاری شانگهای پنج‌شنبه ۲۴ شهریور / ۱۵ سپتامبر در شهر سمرقند ازبکستان آغاز شد و به مدت دو روز ادامه خواهد داشت. این نخستین اجلاس حضوری شانگهای از زمان همه‌گیری کرونا است. در طول همه‌گیری کرونا، اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به میزبانی روسیه و تاجیکستان به‌شکل مجازی برگزار شد.
ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم و حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی در این اجلاس شرکت کرده‌اند. حسین امیرعبداللهیان شب گذشته (چهارشنبه) در صفحه توئیتر خود اعلام کرد که یادداشت تعهدات عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای را با ژانگ مینگ، دبیرکل سازمان امضا کرد.
ابراهیم رئیسی نیز صبح پنج‌شنبه با دبیرکل سازمان همکاری شانگهای دیدار و گفت‌وگو کرد. او پیش از سفرش به سمرقند گفته بود عضویت ایران در پیمان شانگهای «قطعی می‌شود».
قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ (۲۵ خرداد ۱۳۸۰) در شانگهای سازمان همکاری شانگهای (SCO) را تأسیس کردند. هشت کشور هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان عضو این سازمان هستند. ایران، افغانستان، بلاروس، و مغولستان عضو ناظر و جمهوری آذربایجان، ارمنستان، کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا شرکای گفت‌وگوی سازمان همکاری شانگهای هستند.
حسین امیرعبداللهیان در توئیتر افزود:
«اکنون وارد مرحله جدید همکاری‌های متنوع اقتصادی، تجاری، ترانزیت، انرژی و … شده‌ایم. دبیرکل سازمان، پیوستن دائم ایران و امضای سند را تبریک گفت و آن را تحول مهمی خواند.»
جمهوری اسلامی با رویکرد نگاه به شرق به خود که در دوران ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی تشدید شده است مشتاق عضویت دائم در این سازمان است و بیش از یک دهه در انتظار آن نشسته است. با این حال تحریم‌های آمریکا از جمله عواملی بود که مانع از نزدیکی کشورهای عضو سازمان شانگهای به ایران می‌شد.
با امضای سند تعهدات عضویت دائم ایران، جمهوری اسلامی همچنان عضو دائم سازمان همکاری شانگهای محسوب نخواهد شد و امضای این سند تنها آغاز فرآیندی حدود دو سال برای عضویت دائم آن خواهد بود. اگر در این فرآیند عضوی از سازمان شانگهای با جمهوری اسلامی مخالفت کند ایران نمی‌تواند به‌عنوان عضو دائم شناخته شود.
پیمان شانگهای عمدتاً بر مسایل امنیتی، منطقه‌ای و توسعه تمرکز دارد. در گام نخست نیز این پیمان با هدف شکل‌دهی یک نظم منطقه‌ای با هدف موازنه‌سازی در برابر ناتو و غیرنظامی کردن مرزهای چین و روسیه و پایان دادن به رقابت‌های راهبردی و خصومت بین آن‌ها تشکیل شد. پیوستن رسمی ایران به این سازمان افزون بر تقویت همکاری‌های امنیتی منطقه‌ای، توسعه همکاری‌های اقتصادی، تجاری و ترویج مبادلات فرهنگی را به‌همراه خواهد آورد.
خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) نوشته است:
«جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از فرصت به‌وجود آمده در شانگهای به‌منظور دور زدن و عبور از تحریم‌ها برای رشد و توسعه سیاسی – اقتصادی خود استفاده کند.»
ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای بود و از سال ۲۰۰۸ نیز درخواست عضویت کامل خود را ارائه کرد. درخواست جمهوری اسلامی ایران برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ و در پایان اجلاس بیست‌ویکم در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان با حمایت روسیه پذیرفته شد.
روند عضویت قطعی ایران از آن رو ادامه خواهد داشت که ۴۹ سند در سازمان همکاری شانگهای تصویب شده که بخش مهمی از آن درباره همکاری‌های نظامی و امنیتی است. به همین دلیل وزارتخانه‌ها و نهادهای مربوطه و همچنین دولت باید آن‌ها را تصویب کرده و باید سپس جهت بررسی و تصویب به مجلس بروند و در نهایت مورد تأیید شورای نگهبان قرار بگیرد.
براساس سند امضاشده، ایران فرصت دارد تا یکم دسامبر سال جاری میلادی (۱۰ آذر ۱۴۰۱) به پنج سند منشور، کنوانسیون مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی سازمان همکاری شانگهای و پروتکل‌های آن بپیوندد.
ابراهیم رئیسی در نشست خبری اخیر خود گفته بود حضور جمهوری اسلامی در شانگهای ایران را به زیرساخت‌های اقتصادی آسیا مرتبط می‌کند. او همچنین حضور ایران در این سازمان را «امنیت‌ساز» خوانده بود.
در بیستودومین اجلاس سازمان همکاری شانگهای، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، شی جین پینگ، رئیس جمهوری چین، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند و شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان نیز شرکت دارند.
براساس گزارش‌های منتشرشده، وضعیت اوکراین پس از تهاجم روسیه و همچنین وضعیت افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان دو موضوع اصلی اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای خواهد بود.
رسانه‌های هند نیز نوشته‌اند سازمان همکاری شانگهای فرصتی برای این کشور فراهم می‌کند تا ابتکارهای چندجانبه و منطقه‌ای را در زمینه مبارزه با تروریسم و مقابله با تجارت غیرقانونی مواد مخدر توسط همسایگانش آغاز کند.
این رسانه‌ها تأکید کرده‌اند که هند همچنین می‌تواند در طول اجلاس سران بر پروژه بندر چابهار و کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) فشار وارد کند.
در ماه مه ۲۰۱۶ توافق‌نامه سه‌جانبه‌ای برای تأسیس کریدور ترانزیت و حمل و نقل بین‌المللی (توافق چابهار) به امضای هند، ایران و افغانستان رسید. هند در توسعه فاز اول پایانه «بهشتی» در بندر چابهار با همکاری دولت ایران مشارکت دارد. این پروژه بندر چابهار را از یک سو به مرز افغانستان و از سوی دیگر به آسیای میانه متصل می‌کند. در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) رسانه‌های هند از اخراج این کشور از پروژه خط آهن چابهار-زاهدان خبر دادند. مقام‌های ایران دلیل این امر را «دیرکرد هند در تأمین مالی و شروع پروژه» اعلام کردند و گفتند تصمیم دارند این پروژه را خود پیش ببرند.
همچنین هند، ایران و ازبکستان یک کارگروه سه‌جانبه را در سال ۲۰۲۰ ایجاد کردند تا به دنبال همگرایی بیشتر در بندر چابهار و سایر پروژه‌های اتصال باشند. ازبکستان بندر چابهار را فرصتی برای تنوع بخشیدن به بازارهای صادراتی نفت و گاز خود برای کنترل جاه‌طلبی‌های چین می‌داند.
پروژه چابهار در واقع یک پروژه رقابتی میان چین و هند هم هست. چین علاوه بر تلاش برای حضور در بندر چابهار، بندر گوادر پاکستان را برای تصاحب بازارهای افغانستان و آسیای مرکزی توسعه می‌دهد که در ۷۰ کیلومتری بندر چابهار است.
هند همچنین می‌تواند از روابط دوجانبه خود با روسیه، ایران و جمهوری‌های آسیای مرکزی استفاده کند تا نقش خود را در سازمان همکاری شانگهای افزایش دهد.
چین برای اهداف برتری‌طلبانه خود از دشمنی هند و پاکستان نیز استفاده کرده است. این کشور از طرح کمربندی و جاده‌ای خود برای گسترش ردپای تجاری‌اش در آسیای مرکزی استفاده کرد. کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) نگرانی‌های امنیتی هند را افزایش داد. این کریدور از کشمیر پاکستان عبور می‌کند و چون هند کشمیر را «اشغال‌شده» می‌داند معتقد است که این پروژه حاکمیت هند را نقض می‌کند.
رسانه‌های هند نوشته‌اند دهلی نو می‌تواند از روابط با روسیه، ایران برای به چالش کشیدن محور چین و پاکستان استفاده کند.