دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۲۰ سال بعد از اجرای نخستین طرح‌هایی که «ساماندهی کودکان کار» خوانده شده‌اند، در گزارشی به دلایل اصلی شکست «طرح‌های مداخله در ساماندهی کودکان کار و خیابان» پرداخت.
کار کودکان یکی از مسائل اجتماعی در ایران است. مسئولان بارها طرح‌هایی برای ساماندهی کودکان کار به اجرا گذاشته‌اند اما این طرح‌ها تاکنون موفق نبوده‌اند. طرح‌های سازمان بهزیستی، کرامت انسانی کودکان را نقض و حقوق آن‌ها را نادیده می‌گیرد و بسیاری از این طرح‌ها نه به منظور کاهش آسیب و منع کار کودکان که با هدف پاک کردن سطح شهرها از وجود کودکان کار اجرا می‌شوند.
دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس ایران گزارشی با عنوان کودکان کار و خیابان در ایران تهیه کرده و در آن «مفهوم‌شناسی گونه‌های کودکان کار و خیابان، شناسایی بسترهای بروز این پدیده و تهیه آمارهای دقیق از کودکان کار و خیابان را لازمه تدوین طرح مداخله جامع دانسته است.
در گزارش دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌ها که به ارزیابی طرح‌ها و الگوهای مداخله و الزامات تدوین طرح مداخله جامع پرداخته، آمده است:
«افزایش جمعیت کودکان کار و خیابان به ویژه به دلیل همه‌گیریِ بیماری کرونا، نگرانی‌ها در خصوص این کودکان را افزایش داده است.»
مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید در گزارش نخست از سلسله گزارش‌های کودکان کار و خیابان، قوانین و مقررات مرتبط با این حوزه را بررسی کرده و پژوهش حاضر به ارزیابی طرح‌ها و الگوهای مداخله‌ای پرداخته که نهادهای مختلف در راستای انجام وظایف قانونی خود به انجام رسانده‌اند.
در این پژوهش، چالش‌هایی از جمله «عدم پوشش انواع مختلف کودکان کار و خیابان»، «غلبه رویکرد جمع‌آوری بر جذب»، «تقلیلِ توانمندسازیِ کودکان کار و خیابان به مساعدت مالی»، «غلبه نگاه کوتاه مدت به توانمندسازی به جای فرایندی دیدنِ آن»، «عدم پوشش کودکان اتباع [خارجی]»، «عدم اجماع در خصوص نحوه مواجهه با پدیده کودکان کار و خیابان»، «عدم ارتباط صحیح سمن‌ها با نهادهای دولتی» و «عدم توجه به ریشه‌های بروز پدیده کودکان کار و خیابان»، از دلایل اصلی شکست طرح‌های مداخله در ساماندهی کودکان کار و خیابان دانسته شده است.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین «مفهوم‌شناسی گونه‌های کودکان کار و خیابان» و تفکیک کودکان کار، خیابان و زباله‌گرد، «شناسایی بسترهای بروز پدیده کودکان کار و خیابان» و نیز «تهیه آمارهای دقیق از کودکان کار و خیابان» را به عنوان سه الزام مهم در تدوین طرح مداخله جامع، تشریح کرده است.
خرداد ماه سال ۹۹، طرح تازه‌ای برای ساماندهی کودکان کار به اجرا درآمد اما این طرح هم به دلیل کاستی‌های اساسی آن، با اعتراض سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان حقوق کودک روبه‌رو شد.
مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک، هیأتی برای بازرسی و نظارت بر اجرای این طرح تشکیل داد اما گزارش این هیأت منتشر نشد.
انتقاد به برنامه حکومت
منتقدان طرح‌های ساماندهی کودکان کار می‌گویند تا زمانی که به جای استفاده از رهنمودها بر اساس رویکرد پیشگیری، کنترل و کاهش در حوزه آسیب‌های اجتماعی، تمرکز بر مقابله و مبارزه با آن باشد، این طرح‌ها به نتایج مطلوبی دست نخواهند یافت.
در آیین‌نامه مصوب سال ۱۳۸۴، ساماندهی کودکان کار چنین تعریف شده است:
«این فرایند بایستی به شکل ارتباط تقویت‌یافته مددکار اجتماعی با کودک خیابانی پیش رود که جلب اعتماد و پذیرش ارتباط از سوی کودک خیابانی را به همراه دارد.»
در عمل اما اجرای این طرح هیچ شباهتی به یک «ارتباط تقویت‌یافته» ندارد و به گواه کودکانی که در مراکز ساماندهی حضور دارند، آن‌ها یا با توسل به زور و قوه قهریه سوار ماشین شده‌اند یا با وعده دادن یک غذای گرم و لباس.
منتقدان و فعالان حقوق کودک می‌گویند طرح ساماندهی کودکان کار در سطوح مختلف، کرامت انسانی کودکان را نقض و حقوق آن‌ها را نادیده می‌گیرد.
مطابق ماده سه پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، در تمام اقدامات مربوط به کودکان که از سوی مؤسسات رفاه اجتماعی عمومی یا خصوصی، دادگاه‌ها، مقامات اجرایی یا ارگان‌های حقوقی انجام می‌شود، منافع کودک از اهم ملاحظات است.
آمار دقیقی از شمار کودکان کار در ایران وجود ندارد. با این حال برخی کارشناسان مسائل اقتصاد شهری، تعداد آن‌ها را بین سه تا هفت میلیون نفر تخمین می‌زنند.
پرداختن به موضوع کودکان کار در نهادهای دولتی اولین بار در سال ۱۳۷۷ آغاز شد. از آن زمان تاکنون به رغم ارائه طرح‌های متعدد از سوی سازمان بهزیستی و دیگر نهادهای دولتی، آمار کودکان کار و مشکلات این کودکان با رشد چشمگیر روبه‌رو بوده است.
تجربه طرح‌های ارائه شده برای جمع‌آوری و ساماندهی کودکان کار در سال‌های اخیر نشان از رویکرد و عملکرد غیر‌انسانی این نهادها در قبال کودکان کار دارد.