اگر سری به هر کدام از دریاچه‌های ایران بزنید، خشکیدگی را شاهد خواهید بود. از دریاچه ارومیه که در محاصره سدها خشک‌تر شده است تا دریای خزر که در بخش‌های شمالی و شرقی‌اش، شاهد عقب‌نشینی آب است. اما چرا؟ یک پژوهش تازه در مجله علم (Science) می‌گوید این مشکلِ بیش از نیمی از دریاچه‌های روی زمین است، مقصر هم کسی نیست به جز خود بشر که با اوج دادن به گرمایش زمین و نیز استفاده ناپایدار منابع آب در حوزه کشاورزی، صنعت، زندگی روستایی و شهری، در حال تهی کردن ذخایر آب روی زمین است.
در سپتامبر سال میلادی گذشته، اداره ملی هوانوردی و فضای دولت فدرال آمریکا یا ناسا نیز نسبت به عقب‌نشینی گسترده سواحل دریای خزر هشدار داده بود.
مجله علم: ۵۳ درصد دریاچه‌های زمین کوچک‌تر شده‌اند
دست‌کم ۸۷ درصد منابع آب شیرین زمین در دریاچه‌ها ذخیره شده‌اند، خواه دریاچه‌هایی طبیعی باشند یا دریاچه‌های مصنوعی که بشر برای ذخیره آب، در اکثر موارد با ساخت یک سد، ساخته است. مجله علم در پژوهش تازه خود نوشت که در پژوهش خود، با استفاده از داده‌های سال ۱۹۷۲ میلادی از بزرگترین دریاچه‌های زمین، همچنین سه دهه مشاهدات ماهواره‌ای، داده‌های اقلیمی و مدل‌های هیدرولوژیکی را تحلیل کردند و با کاهش گسترده آمار ذخایر آب در دست‌کم ۵۳ درصد این دریاچه‌ها بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۲۰ میلادی روبرو شدند.
این مجله در ادامه نوشت:
در دریاچه‌های طبیعی، کاهش ذخایر آبی عموما وابسته به تغییرات اقلیمی، افزایش نیازهای صنعتی و همچنین مصرف آب آدمی بانی کاهش بوده‌اند، درحالی که در دریاچه‌های مصنوعی، عامل اصلی اغلب رسوب و لایه‌سازی در بستر این دریاچه‌ها بوده است.
تخمین مجله علم می‌گوید حدود یک‌سوم جمعیت جهان در بستر دریاچه‌ها مقیم شده‌اند و اگر اقدامات کافی برای مدیریت پایدار منابع آب صورت نگیرد، کار و زندگی این مردمان به خطر می‌افتد.
در مورد دریای خزر، این پژوهش تبخیر آب و کاهش دبی رودخانه‌های منتهی به این دریا را عامل اصلی عقب‌نشینی آن در شمال و شرق این دریاچه معرفی کرده است: «دریای خزر، بزرگترین دریاچه جهان، شاهد ۴۹ درصد کاهش کلی و ۷۱ درصد کاهش حجم خالص خود بوده است».
عقب‌نشینی دریای خزر در شمال: چه رخ داده است؟
خرس قطبی، پاندا یا یوژپلنگ ایرانی، نماد ویرانی زیست‌بوم‌های جهان هستند، چون این جانواران که در صدر هرم غذایی هستند، در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. این حیوانات نماد نابودی کلیت یک زیست‌بوم هستند، چون وقتی در صدر هرم غذایی در خطر قرار گرفته باشد، یعنی بخش‌های دیگر این هرم نیز در خطر نابودی هستند. نبود غذا زندگی این جانوران را تهدید می‌کند.
در دریای خزر، فوک نماد این دریاچه و زیست‌بوم‌های آن است: در صدر هرم غذایی قرار دارد و به جز انسان، دشمنی مهلک در زیست‌بوم خود نمی‌شناسد. در دسامبر گذشته، جنازه دست‌کم ۲۵۰۰ فوک دریایی به سواحل روسیه در دریای خزر رسید. نشانه‌ای از درگذشت هزاران فوک در این دریاچه، بدون آنکه نشانه‌ای از دخالت آدمی در مرگ آن‌ها پیدا شود.
جمعیت این فوک‌ها که این گونه‌شان فقط در سواحل دریای خزر، از جمله در ایران دیده می‌شود، بین ۲۷۰ تا ۳۰۰ هزار تخمین زده شده است. این جانور در خطر انقراض قرار دارد.
ناسا در گزارش خود از عقب‌نشینی سواحل شمالی دریای خزر نوشته است:
در شمال خزر، آب‌های کم‌عمق لبریز از نرم‌تنان، سخت‌پوستان، ماهی‌ها و پرندگان است. فوک‌ها، توله‌های خود را روی یخ زمستانی که معمولا فقط در این قسمت شمالی از دریاچه شکل می‌گیرد، پرورش می‌دهد. همه این موجودات برای حیات خود به آب سالم این دریاچه وابسته هستند. بااین‌حال، دریای خزر به‌سرعت کوچک می‌شود.
ناسا دو تصویر از دریای خزر را نشان می‌دهد که یکی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲ و دیگری در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۶ گرفته شده‌اند. عقب‌نشینی دریا در این دو تصویر، به‌طور تکان‌دهنده‌ای واضح است. بررسی داده‌های ماهواره‌ای به ناسا نشان داده است که از میانه دهه ۱۹۹۰ میلادی، دریای خزر در حال عقب‌نشینی در سواحل شمالی و شرقی خود است. ناسا احتمال می‌دهد افزایش دمای ناشی از گرمایش زمین، به تبخیر این زمین‌ها کمک کرده و آن‌ها را از آب دریا تهی ساخته است.
ناسا به پژوهشی که در مجله علمی ای‌او‌پی ساینس منتشر شده است اشاره می‌کند:
پژوهشگران پیش‌بینی می‌کنند که تا سال ۲۱۰۰ میلادی، سطح آب دریای خزر می‌تواند هشت تا ۳۰ متر دیگر عقب‌نشینی کند. استفاده یا انحراف آب برای فعالیت‌های انسانی نیز یکی دیگر از عوامل اصلی کاهش آب در خزر است. دانشمندان با در نظر گرفتن این عامل دریافتند هفت متر عقب‌نشینی آب این دریاچه‌ها وابسته به این عامل انسانی است.
پژوهش مجله ای‌او‌پی ساینس با نام «سرنوشت دریای خزر در مدل‌های پیش‌بینی تغییرات اقلیمی و مصرف آب در گذر قرن ۲۱ام میلادی» اشاره می‌کند که تنها در گذر قرن بیستم، آب این دریاچه پنج متر عقب کشیده است.
دریاچه ارومیه: نماد سوءمدیریت در جمهوری اسلامی
پژوهش مجله علم دریافته است که هر سال، در حدود ۲۱.۵ تریلیون لیتر (هزار هزار میلیارد لیتر) از مقدار آب دریاچه‌های زمین کم می‌شود. یعنی در گذر سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۲۰ میلادی، معادل کل مصرف آب ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۱۵ میلادی، از آب دریاچه‌های زمین کم شده است.
برای جهان، دریاچه آرال در قزاقستان و برای ایرانیان، دریاچه ارومیه، نماد نابودی دریاچه‌های زمین هستند. حرص آدمی برای آب، همچنین افزایش تبخیر آب‌ها، بانی اصلی کاهش این آب‌ها بوده‌اند اما نویسندگان این پژوهش عامل سومی را هم یافته‌اند: تغییر روندهای بارندگی: بر پایه این پژوهش، این دلیل اصلی کاهش ۱.۰۵ تریلیون لیتری از مقدار آب در دریاچه ارومیه است.
هرچند سدسازی‌ها، همزمان راه ورود آب بیشتر به این دریاچه را بسته‌اند. دریاچه ارومیه مانند دریاچه اورال، در شرف این است که به‌کل تغییر کند. اقلیمی که سرزنده و لبریز از حیات بود، به بستری خشک برای تولید زیرگرد بدل می‌شود. توفان‌های ریزگرد یا نمک، درنهایت از بستر خشک این دریاچه‌ها حیات را تا صدها کیلومتر دورتر از آن، به خطر می‌اندازد.
کاهش آب دریاچه‌های جهان، به تنش برای دسترسی به آب منتهی می‌شود. یک مثال آن در استان سیستان و بلوچستان در ایران و منطقه هرات در شرق افغانستان رخ داده است: سدسازی، تغییرات آب‌وهوایی ناشی از تغییرات اقلیمی، همچنین افزایش جمعیت و سیستم‌های فرسوده انتقال آب، دست به دست هم داده‌اند تا ایران و افغانستان به فکر جنگیدین با همدیگر بیافتند.