نشر اول و دوم کتاب «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» در سال‌های ٢٠٠۷ و ٢٠٠۸، پیش از حوادث دهمین انتخابات ریاست جمهوری در ایران و چاپ سوم آن در سال ٢٠١٠ با افزودن پسگفتار با اشاره به این حوادث به چاپ رسید.
«امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» یکی از جامع‌ترین و در عین حال موجز‌ترین و ساده‌ترین کتاب‌هایی است که درباره تاریخ ایران نوشته شده و تاکنون به زبان‌های آلمانی، چکسلواکی، ایتالیایی و اسپانیایی ترجمه شده است. [۱]
مایکل آکسوُرثی، نویسنده این کتاب در سال‌های ١۹۷٠ در نوجوانی بار‌ها به ایران سفر کرده و در فاصله سال‌های ١۹۹۸ تا ٢٠٠٠ سرپرست بخش ایران وزارت امور خارجه انگلیس بوده است. [۲] او در پائیز سال ٢٠٠۸ به سمت مدیر عامل [۳] مرکز پارسی و مطالعات ایرانی دانشگاه اِکسِتِر [۴] انتخاب شد. اولین کتاب او به نام «شمشیر ایران» درباره زندگی نادرشاه در سال ٢٠٠۶ به چاپ رسید و کتاب «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» دومین کتاب این پژوهشگر ایران‌دوست است. افزون بر این از او مقالات متعددی درباره تحولات ایران در طول قرن ١۸ تا قرون معاصر در ژورنال‌های دانشگاهی به چاپ رسیده است.
تصویری کلی از تاریخ ایران از زمان زرتشت تاکنون می‌تواند در فهم جایگاه و اهمیت اطلاعات پراکنده از حوادث تاریخی کمک بسیاری کند. اهمیت و ارزش اولیه «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» در ترسیم این تصویر کلی است.
کتاب‌های زیادی درباره تاریخ ایران نوشته شده‌اند. ولی مخاطبان اغلب این کتاب‌ها خوانندگانی‌اند که تا حدی با تاریخ ایران آشنا هستند. ویژگی برجسته کتاب «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» در این است که برای خواننده غربی نا‌آشنا با تاریخ ایران نوشته شده است. نویسنده با تسلط و توانایی بی‌نظیری بیش از ٢۵٠٠ سال تاریخ را با ایجاز در کمتر از ۳٠٠ صفحه شرح داده، چنان‌که خواننده می‌تواند تصویری کلی و تا حد زیادی دقیق از تاریخ پر التهاب ایران از زمان‌های قبل از پیدایش هخامنشیان تا ریاست جمهوری احمدی‌نژاد به‌دست بیاورد. در کنار ترسیم کلان تاریخ ایران، نویسنده جزئیات مهمی را بررسی کرده است. به این جهت مطالعه این کتاب برای دانش‌پژوهانی که با تاریخ ایران آشنا هستند نیز مفید است.
قطعاً شرایط کنونی ایران ثمره تحولات تاریخی است که هویت، اندیشه و بافت اجتماعی کنونی آن را به‌وجود آورده است. تلاش برای شناختن علت شرایط کنونی ایران در چارچوب تنگ تحولات چند دهه و یا حتی چند سده گذشته نمی‌تواند به نتیجه‌ای دقیق برسد. از این‌رو تصویری کلی از تاریخ ایران از زمان زرتشت تاکنون می‌تواند در فهم جایگاه و اهمیت اطلاعات پراکنده از حوادث تاریخی کمک بسیاری کند. اهمیت و ارزش اولیه «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» در ترسیم این تصویر کلی است.
عنوان کتاب از سخنرانی چرچیل در سال ١۹۴۳ در دانشگاه هاروارد آمریکا به عاریت گرفته شده است. چرچیل در این سخنرانی گفته بود «امپراطوری‌های آینده، امپراطوری اندیشه‌اند.» در این اشاره چرچیل بطور ضمنی اعلام کرده بود که عصر برتری امپراطوری‌ها بر اساس قدرت نظامی به پایان رسیده. عصر جدیدی آغاز شده و تمدن‌هایی که بتوانند اندیشه‌ای نو برای پیشرفت بشریت عرضه کنند مورد توجه جامعه جهانی قرار خواهند گرفت.
مایکل آکسوُرثی پس از بررسی تاریخ ایران و تحولات عمیق اجتماعی و فرهنگی که اکنون در بطن جامعه ایران به رغم ظاهر مذهبی آن در حال تحول است، برای نسل جدید ایران آینده‌ای درخشان پیش‌بینی می‌کند. در این آینده درخشان، نسل جدید ایرانیان با کوله‌باری از تجربه تاریخی، تولیدکننده اندیشه‌هایی نو خواهند بود و در عرصه اعتلای بشریت پیشگام خواهند بود.
امیدوارم پیش‌بینی مایکل آکسوُرثی به تحقق بپیوندد.
کتاب «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» با ریشه‌های تاریخی پیدایش هویت ایرانی از زمان زرتشت، ماد‌ها و هخامنشیان آغاز می‌کند. اشارات او به تأثیر افکار ایرانی در شکل‌گیری فلسفه افلاطون و تمایلات ایرانی اسکندر برای خواننده کنجکاو قطعاً جالب است. فروپاشی حکومت هخامنشی، پیدایش و سقوط حکومت سلوکی‌ها و سپس اشکانیان و مناسبات ایران و روم در دوران اشکانی، جنگ سورن با کروسوس رومی، آئین میترائیسم، جمع آوری اوستا در زمان وَلَخش، پادشاه اشکانی و اقدامات او برای پالایش هویت ایرانی و زدودن عناصر یونانی از آن از جمله مطالب جالب هستند.
مایکل آکسوُرثی پس از بررسی تاریخ ایران و تحولات عمیق اجتماعی و فرهنگی که اکنون در بطن جامعه ایران به رغم ظاهر مذهبی آن در حال تحول است، برای نسل جدید ایران آینده‌ای درخشان پیش‌بینی می‌کند. در این آینده درخشان، نسل جدید ایرانیان در عرصه اعتلای بشریت پیشگام خواهند بود.
نویسنده در بخش ساسانیان به نشانه‌هایی از تثبیت هویت ایرانی اشاره می‌کند. پیدایش دیوانسالاری دولتی زمان اردشیر و شاپور را با دیوانسالاری لوئی چهاردهم در فرانسه مقایسه می‌کند. دیوانسالاری جدید ساسانی منجر به پیدایش طبقه دهقان گردید که نقشی برجسته در تداوم و تعمیق فرهنگ ایرانی ایفا کرد. مانی که خود را خاتم‌الانبیاء اعلام کرده بود و نهضت کمونیستی مزدک در دوران قحطی و فقر، قباد اول و سقوط حکومت ساسانی، از دیگر موضوعات دو فصل نخست این کتاب‌‌اند.
پیدایش اسلام، حمله اعراب به ایران، حکومت امویان، به قدرت رسیدن عباسیان متکی به حمایت ابومسلم خراسانی، نقش معماری بیزانس بر معماری امویان و معماری ساسانی بر معماری عباسیان، نهضت ترجمه، نقش بوعلی سینا در خردگرایی اروپا، ظهور مجدد مزدکیان تحت نام خرم‌دینان، شورش سنباد مغ، استادسیس، ابن مقفع و پاپک و پیدایش سلاطین محلی در زمان عباسیان، ایرانگرایی سامانیان، تسلط آل بویه بر خلافت بغداد، رابطه ترورهای اسپانیا با صوفیان، تأثیر فردوسی، خیام، سنایی، عطار، مولانا، سعدی، شبستری، حافظ، جامی و عراقی در فرهنگ و هویت ایرانی، عرضه تئوری تکامل تحت تأثیر عشق از طرف صوفیان، حمله مغول، پیدایش ایلخانیان، تیموریان، آق‌قیونلو، قراقیونلو، قیام سربداران و حضور فعال و برجسته ملی‌گرایی ایرانی خارج از چارچوب تنگ تعاریف غربی همه از جمله مطالب جالب فصل سوم هستند.
فصل چهارم و پنجم به بررسی ریشه‌های تاریخی تشیع، پیدایش صفویان و نقش تصوف در آن می‌پردازد. سرفصل مطالب این دو فصل عبارتند از شکل‌گیری نوع تازه‌ای از ادبیات تبعیدی ایرانی در هندوستان و سمرقند به دور از مرکز قدرت صفوی، فلسفه ملاصدرا، کم‌رنگ شدن نقش صوفیان و پررنگ شدن نقش متشرعین و روحانیت شیعه، سرکوب و کشتار یهودیان، الکلیسم افراطی پادشاهان متشرع صفوی، حمله محمود افغان، سقوط صفویان، به قدرت رسیدن نادرشاه، تفاوت نیمه اول حکومت نادر و نیمه دوم آن، ایجاد لشکری که بزرگ‌تر از جمع ارتش فرانسه و پروس در اوج منازعات نظامی آن‌ها بود. سقوط حکومت افشاریه، به قدرت رسیدن آقا محمد خان قاجار، کور کردن همه مردان کرمان به فرمان آقا محمد خان قاجار، پیدایش دو جریان فکری اخباریون و اصولی در تشیع، اضمحلال کشورهای اسلامی در قرن هجدهم و همراه با آن بسته شدن نطفه‌های تحولات بنیادی بعدی و نیز جنگ‌های ایران و روسیه در فصل‌های چهارم و پنجم کتاب بررسی می‌شود.
در فصل ششم نویسنده به بحران حکومت قاجار می‌پردازد و به نهضت بابی و شیخی، رقابت‌های قدرت‌های اروپایی در ایران و خارج از ایران، قحطی بزرگ در زمان ناصرالدین شاه، تأسیس لشگر قزاق، نقش ایرانیان برونمرزی در انتقال اندیشه‌های جدید به ایران، میرزا رضا کرمانی، اتحاد انگلیس با برخی از روحانیون، انقلاب مشروطه، تشکیل مجلس اول، نقش روحانیت در دو سوی جبهه انقلاب مشروطه، کشف نفت، رضا خان و شرکت نفت ایران و انگلیس.
در فصل هفتم نکات طرح‌شده عبارتند از حکومت پهلوی، مقایسه رضا خان و آتاتورک، صادق هدایت، محمد تقی بهار، ترور کسروی توسط نواب صفوی و ترور رزم‌آرا، عملیات اِی‌جَکس علیه مصدق، خرید بی‌رویه سلاح‌های نظامی توسط محمد رضا شاه به‌طوری که تعداد تانک‌های چیفتن ارتش ایران بیش از انگلیس بود. استعفای عبدالحسن ابتهاج، سرپرست سازمان برنامه و بودجه در اعتراض به هزینه‌های بی‌رویه نظامی، تغییرات عمیق اقتصادی و دگرگونی عظیم در بافت اجتماعی شهر‌ها، شکل گرفتن نطفه‌های انقلاب ١۹۷۹.
فصل هشتم به تحولات سیاسی بعد از انقلاب ١۹۷۹ و فصل نهم به دوران ریاست جمهوری خاتمی و احمدی‌نژاد اختصاص داده شده است؛ و در پسگفتار کتاب، حوادث پس از تظاهرات دهمین انتخابات ریاست جمهوری مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
گستره مطالب بررسی‌شده در کتاب «امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» بسیار وسیع و مبتنی بر منابع بسیار متنوع است. امید است که این کتاب روزی به زبان فارسی ترجمه شده و به عنوان کتاب مقدماتی ضروری جهت آشنایی کلی با تاریخ ایران در اختیار دانش‌آموزان و دانشجویان ایرانی قرار گیرد.
شناسنامه کتاب:
«امپراطوری اندیشه، تاریخ ایران» نوشته مایکل آکسوُرثی
Empire of the Mind، A History of Iran, by Michael Axworthy
درود براين مردبزرگواربادكه اين همه به ايران عشق ميورزد وما هم ايشان را دوست ميداريم وميستائيم
پيام / 25 July 2013