زمستان ۱۳۹۷ که امیر خجسته، نماینده‌ی پیشین همدان، از بحران آب به عنوان یک اَبَر چالش نام برد، اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهوری وقت و رضا اردکانیان، وزیر نیروی دولت حسن روحانی، با لبانی آکنده به ریشخند، حرف‌هایش را نصف و نیمه شنیدند. ظاهرا آن زمان کسی از آن‌ها باور نمی‌‌کرد روزی مردم همدان برای برداشتن آب یا گرفتن یک دوش ساده، به خانه‌ی اقوامی بروند که در مناطقی دیگر سکونت دارند.
■
سد شهناز یا اکباتان که در نزدیکی روستای آبشینه و در ۵ کیلومتری شهر همدان واقع شده است، در زمان پهلوی دوم ساخته و پس از انقلاب سال ۵۷، به نام فعلی‌اش مشهور شد.
در سال ۱۳۸۶ کاربری سد در زمینه‌ی تأمین آب نوشیدنی مردم همدان، پررنگ‌تر شد تا ارتفاعش از ۵۴ متر به تقریبا ۷۹ متر برسد و به اندازه‌ی ۴۲ میلیون متر مکعب آب، پشت خود ذخیره کند.
خواب آشفته
امیر. ه، کارمند اداره‌ی آب و فاضلاب همدان اعتقاد دارد:
«تا پیش از تابستان ۱۴۰۱، زمستان هر سال آب پشت سد اکباتان به دلیل بارندگی‌های فصلی به دریاچه‌ای بسیار زیبا بدل می‌شد که می‌توانست جاذبه‌ای توریستی به شمار بیاید.»
او در ادامه می‌گوید:
«این آب در عین حال منبع اصلی تأمین آب آشامیدنی مردم همدان بود. برخی مسئولان شهری خطر نابودی آب را حس کردند و برای همین بود که از ۱۶ سال پیش، پروژه‌ی خط لوله‌ی تالوار کلید خورد تا آب را از زنجان به همدان انتقال دهد اما مثل هر پروژه‌ی پرسود دیگری، این خط لوله بسیار کند پیش رفت؛ بر خلاف فروچاله‌ها که به سرعت دارند خاک‌های اطراف همدان را می‌بلعند.»
به گفته‌ی این کارشناس، فروچاله‌های یاد شده به دلیل برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی ابتدا در کبودرآهنگ خودشان را نشان دادند تا خواب برخی مسئولان و همین‌طور کشاورزان و ساکنان این مناطق را آشفته کنند.
چاه‌های عمیق اما تعدادشان بیشتر شد و سودجویان آب بیش‌تری را تصاحب کردند.
جنگ آب
جمال سوری، فارغ‌التحصیل ادبیات دانشگاه بوعلی همدان به زمانه می‌گوید:
«در دانشگاه، یک همکلاسی داشتم به نام حسن محمدیان که اهل شمال بود. او یکی از شعرهایش را با این عبارت آغاز کرده بود که: جنگ جهانی آینده جنگ جهانیِ آب است .… من آن زمان فکر نمی‌کردم که یک روز قرار است برای پر شدن هر دبه‌ی پلاستیکی آب، ۲۰ دقیقه وقت بگذارم.»
او می‌گوید:
«مادرم در شهرک مدنی ساکن است و ما در شهرک بهشتی. شهرک ما به دلیل واقع شدن بر سر راه لوله‌هایی که از سد شهناز می‌آید، دو هفته‌ی تمام آب نداشت. برای شستن ظرف و لباس خیلی سختی کشیدیم. انگار دوران جنگ برگشته بود.»
به گفته‌ی کارشناسان، دو شهرک مدنی و فرهنگیان که در ورودی شمالی شهر واقع شده‌اند، به دلیل این‌که آب شربشان از شهرستان بهار تأمین می‌شود، مشکل چندانی ندارند و آب شهری‌شان کم‌تر در معرض جیره‌بندی قرار می‌گیرد.
م. الماسی، دبیر بازنشسته‌ی آموزش وپرورش می‌گوید:
«در صف نانوایی به خانم جوانی برخوردم که ۹ روز تمام آب منزلشان قطع بود. این خانم ساکن محله‌ی کلپا بود که یکی از محله‌های اصیل همدان است. برای کدام مرثیه‌ی این شهر بگریم؟ مدیران بی‌کفایت مگر نمی‌دانستند قرار است چه فاجعه‌ای رخ بدهد؟ از همان فروردین می‌توانستند آب را جیره‌بندی کنند تا مردم با این فاجعه روبه‌رو نشوند که با تانکر از تهران و بوشهر و گیلان ومازندران برایمان آب بیاورند. این شهر که در دو سال گذشته کلی بودجه گرفته تا مثلا “پایتخت فرهنگی جهان اسلام” باشد، حالا باید مثل صحرای عربستان بی‌آب باشد.»
مهسا بلوری هم مثل آقای الماسی پشت سکوهای سیمانی کناره‌ی سد اکباتان در حال دیدن آب گل‌آلودی‌ست که در عمقی بسیار محدود، پشت دیواره‌های بلند سد در حال بخار شدن است.
او هم مثل دبیر سالخورده اشک می‌ریزد و می‌گوید:
«این عاقبت ماست. از یک ماه پیش که بحث تمام شدن آب پشت سد مطرح شد، ما آب نداریم. اگر هم داریم، آبی‌ست که بدون گذشتن از تصفیه‌خانه، مستقیم به آب شهری وصل شده چون آب آن‌قدر پایین رفته که نمی‌توانند آن را به تصفیه‌خانه هدایت کنند. برای همین است که پر از گل و لجن است.»
بازار داغ تقلب و سوءاستفاده
بحران بی‌آبی در شهر همدان بازار فروش تانکرها و منابع پلاستیکی آب را داغ کرده است. فروشنده‌ی یکی از مغازه‌ها که در نزدیکی باغ بهشت مغازه دارد، از مدت‌ها پیش کارش رونق گرفته است. با این‌که آدم شوخ‌طبعی‌ست حاضر نمی‌شود خودش را معرفی کند.
او می‌گوید:
«من سه تا بچه دارم از ۲۰ ساله تا سه ساله. هیچ‌کدامشان از نزدیک آفتابه ندیده بودند تا این‌که آب قطع شد و مجبور شدیم برای خانه آفتابه بخریم.»
او در ادامه می‌گوید:
«به خدا من راضی نیستم این منبع‌ها را گران بفروشم اما متأسفانه وقتی تقاضا زیاد می‌شود، تولیدکننده و دلال هم دندان‌گرد می‌شوند. از دو ماه پیش قیمت مخزن‌های پلی‌اتیلن تقریبا دو برابر شده. مثلا یک مخزن سه‌لایه‌ی ۱۰۰ لیتری حدود ۸۰۰ هزار تومان است. البته در استان‌های دیگر قیمت معقول‌تر است برای همین خیلی‌ها از مثلا کرمانشاه یا اراک خریداری می‌کنند.»
به گفته‌ی شهروندان همدانی، از دو ماه پیش عرضه و تقاضای آب معدنی، مخازن پلاستیکی آب، دستمال کاغذی و دستمال مرطوب، به شدت بالا رفته و به همین دلیل، بازار اجناس تقلبی هم داغ شده است.
حالا کم‌تر سوپر مارکتی را می‌توان در شهر یافت که کوهی از مخازن پلاستیکی را بیرون از مغازه‌اش نداشته باشد.
قطع آب اما به بیمارستان‌ها هم کشیده شده.
م. اکبری، یکی از کارکنان بیمارستان بعثت، می‌گوید:
«متأسفانه مخازن ذخیره‌ی آب در بیمارستان‌ها ظرفیت محدودی دارند و نمی‌شود امیدوار بود که در برخی ساعات روز بیماران یا پرسنل بیمارستان با مضیقه روبه‌رو نشوند.»
به گفته‌ی او، برخی مجتمع‌های مسکونیِ دارای مخزن آب نیز به محض جاری شدن آب در لوله‌های آب شهری، مخازن را پر می‌کنند و به این شکل در حق آپارتمان‌هایی که منبع ذخیره ندارند، اجحاف می‌شود.
حمیده برقی، یکی دیگر از شهروندان شهر همدان می‌گوید:
«دور میدان‌های بزرگ شهر غرفه‌های فروش آب معدنی مستقر شده و معلوم نیست کدام برند اصلی و کدام برند تقلبی‌ست. آب‌های تقلبی درجه‌ی سلامتشان پایین است. برای همین یک سامانه‌ی پیامکی برای استعلام اصالت آب معدنی راه افتاده تا شهروندان، آب سالم را انتخاب کنند. همین نشان می‌دهد که خیلی از کارها از دست مسئولان در رفته. این‌ها نمی‌توانند خاطیان را کنترل کنند، مردم را سرکوب می‌کنند.»
خانم برقی که در اجتماع اعتراضی مردم در آرامگاه بوعلی‌سینا حضور داشته، می‌گوید:
«این همه آدم با لباس نظامی از سرهنگ و سرتیب بگیر تا گروهبان. به خدا این‌ها باید بروند کار مفید انجام بدهند. هر روز در پیاده راه خیابان بوعلی کلی افسر و درجه‌دار به حالت آماده باش مراقب‌اند مردم کاری نکنند در حالی‌که ما حقمان است اعتراض کنیم. دو برابر این‌ها نیروی لباس شخصی هر روز روی نیمکت‌ها علاف‌اند که مراقب مردم باشند. خانم‌های چادر مشکی هم که ماشاالله کم نیستند و خودشان را توی مردمی که پای بساط دست‌فروشان ایستاده‌اند، قایم می‌کنند.»
به گفته او، بخشی از نیروهای امنیتی هم سر چاه‌های عمیق نگهبانی می‌دهند تا آن طور که شایع شده، صاحبان چاه‌های مصادره‌ای، آب‌ها را آلوده نکنند.
تشویش اذهان عمومی
به گفته‌ی برخی فعالان رسانه‌ای، پلیس فتا به فالوئنسرهای خبری اینستاگرام هشدار داده تا خبرها یا استوری‌های خبری‌ای را که حاوی مطالبی در مورد بحران آب در همدان است، از صفحاتشان حذف کنند.
به گفته‌ی آن‌ها، این دستور از دادستانی کل ابلاغ شده و هشدار داده‌اند اگر افراد یا گروه‌هایی بدون توجه به هشدارهای پلیس فتا در انتشار اخبار فعال باشند، به اتهام «تشویش اذهان عمومی» دستگیر و محاکمه خواهند شد.
با این حال برخی فعالان از جمله امیرشهاب رضویان، در صفحه‌ی اینستاگرامشان از فاجعه‌ی آب در همدان حرف می‌زنند.
این فیلمساز همدانی در یکی از پست‌هایش نوشته است:
«شهر هزار چشمه آب ندارد. مدیران شهر با دوراندیشی بی‌نظیرشان قرار است تا پایان مدیریتشان همچنان قول بدهند و آمار بدهند و مردم تشنه باشند. راستی از تعداد چاه‌های آب مجاز و غیر مجازی که برای تولید هندوانه و صنایع آب‌بر در منطقه حفر شده‌اند، کسی خبر دارد؟»
اشاره‌ی او به نیروگاه حرارتی فامنین (“شهید مفتح”) است که از حدود ۳۰ سال پیش و درزمان ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی، در حال تبدیل بخش اعظمی از آب همدان به بخار و مازوت است.
کارگردان فیلم «مینای شهر خاموش» در پستی دیگر از این نیروگاه به عنوان یک فاجعه‌ی زیست محیطی یاد کرده که تمام آب‌های زیرزمینی دشت کبودرآهنگ را بلعیده، فروچاله‌های بزرگ در دشت‌ها ایجاد کرده و دود مازوت آن روی شهر فامنین نشسته و آمار کودکان سرطانی این منطقه را افزایش داده است.
استعفا استعفا!
در گروه‌های واتس‌اپی و تلگرامی فیلم‌هایی از صحبت‌های هشدارآمیز امیر خجسته درباره‌ی به گفته‌ی او اَبَر چالش آب در مجلس و در حضور وابستگان به ساختار سیاسی نظام و خنده‌های تمسخرآمیز آن‌ها پخش شده است.
همدانی‌ها در گروه‌هایشان خواستار استعفای حمیدرضا حاجی‌بابایی، نماینده‌ی همدان و استاندار و مدیرکل آب و فاضلاب این استان شده‌اند.
در بخشی از این متن منتشر شده، آمده است:
«مردم همدان بیشتر از این از شما خدمت نمی‌خواهند. بیش از ۱۶ سال پیش اعلام شد که آب همدان رو به پایان است. چرا بعد از این همه مدت نتوانستید ۱۰۷ کیلومتر لوله‌گذاری را تمام کنید. آیا می‌دانید تونل مانش در حدود ۱۰۰ متر زیر دریا به طول بیش از ۵۰ کیلومتر در طول شش سال احداث شد؟»
کارشناسان گفته‌اند بحران آب همدان تا زمستان ادامه دارد و هر روز تعداد زیادی از مردم شهر از پشت فنس‌های سد اکباتان به تماشای مردابی می‌ایستند که پای دیواری عظیم لرد بسته و در حال کوچک‌تر شدن است. انگار که دیگر از این مرده‌ی در حال احتضار امید بریده‌اند و برای همین است که چشم‌های برخی از آنان اشک‌بار است. اما این اشک‌ها قرار نیست دریاچه‌ی پشت سد را احیا کند. همچنان که دریاچه‌ی ارومیه، دریاچه‌ی بختگان، هیرمند و … نفس‌های آخر را می‌کشند و مدیران نالایق نمی‌توانند آن‌ها را نجات دهند.