پیامدهای جبران‌ناپذیر سربازی اجباری در ایران

«محسن» ۲۱ ماه از زندگی‌اش را در دوره اجباری سربازی گذرانده است. باوجود اینکه عارضهٴ قلبی داشت، نتوانست معافیت پزشکی بگیرد. به گفتهٴ خودش بعد از دو سال از اتمام سربازی هنوز آسیب‌های روانی آن را باخود دارد. او به «زمانه» می‌گوید:

بدترین دوران زندگی‌ام، دوره سربازی بود. توهین، تحقیر، علافی، آسیب روحی، بی‌پولی و هر چیز بدی را در این دوره تجربه کردم. فرمانده پادگان مثل برده باهامون رفتار می‌کرد. انگار یک مشت برده داشت که هرکاری بخواهد می‌تواند باهاشون بکند. تو این ۲۱ یک ماه نه تنها چیزی از زندگی و نظامی‌گری یاد نگرفتم بلکه حس می‌کردم تا یک مدت عقده‌ای هم شده بودم. من بارها دیدم هم خدمتی‌هایم بخاطر آزار و اذیت و مرخصی نرفتن، افسردگی گرفتن. اقدام به خودکشی، دعوا، خودزنی، زیرآب‌زنی، مصرف موادمخدر، دزدی و هرچیزی که بد بوده را بین هم خدمتی‌هایم دیده‌ام. بیشتر این افراد آدم‌های سالمی بودن، ولی شرایط پادگان آنها را اینطوری بار می‌آورد. مافوق‌ها با تحقیرهای که می‌کردند می‌خواستند سرسپرده و دروغگو بار بیایم. به نظر من سربازی اجباری توهین‌آمیزترین چیزی است که در دنیا وجود دارد.

«محسن» جزو میلیون‌ها نوجوان و جوان ایرانی است که به اجبار به آنچه حکومت ایران «خدمت مقدس» می‌نامد فراخوانده شده‌اند. آمار مشخصی از تعداد سربازان وظیفه در ایران در دسترس نیست. اما آمار غیررسمی از حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفری می‌گوید که در حال گذراندن دوره سربازی هستند. سال ۱۳۹۵ سازمان وظیفه عمومی اعلام کرد سالانه حدود ۸۰۰ هزار مشمول به «خدمت سربازی» اعزام می‌شوند. این آمار برای سال ۱۴۰۱ با کاهش ۶۰ درصدی در بازه زمانی شش ساله، به ۳۱۷ هزار نفر رسیده است. البته تعداد مشمول شدگان بیشتر از این تعداد است.

مشخص نیست چه تعداد از سربازان وظیفه در مرزها و چه تعداد نیز به عنوان نیروی کار ارزان قیمت به اسم «امریه» در ادارات دولتی به کار گرفته می‌شوند. سالانه سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌های بسیاری سربازانی را به عنوان امریه در پست‌های موقت با حقوق پایین به کار می‌گیرند. ارگان‌های چون سازمان بهزیستی، سازمان هواپیمایی کشوری، سازمان نوسازی مدارس، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت صنایع و معادن، وزارت نفت و وزارت مسکن و شهرسازی از جمله‌ این ارگان‌ها هستند.

گزارش‌ها در ایران می‌گویند سال ۹۴ تعداد دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر «غایب» و از سال ۹۸ تاکنون، ۳ میلیون و ۱۰۰ هزار غایبین سربازی وجود دارند. با افزایش تعداد مشمولان غایب، به نظر می‌رسد حتی طرح‌های تشویقی چون افزایش حقوق سربازها، استخدامی بعد از اتمام دوره، کاهش دورهٴ اجباری و همچنین محدودیت‌های اعم از عدم استخدام‌ها، عدم صدور پاسپورت، عدم صدور پروانه اشتغال و جواز کسب، عدم امکان ادامه تحصیل و… برای غایبین هم نتوانسته مردان ایرانی را به گذراندن دوره سربازی ترغیب کند. محمدرضا اکبرحلوایی، معاون سابق مشمولان و امور معافیت‌های سازمان وظیفه عمومی، اخیراً در گفت‌وگو با روزنامه «هم‌میهن» با بیان آمار مشمولان سربازی گفته است: « روند غیبت مشمولان بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ درصدی است که ستاد کل نیروهای مسلح، پیش‌بینی می‌کرد.»

بدرفتاری فرمانده‌ها

حکایت دوره سربازی فقط به غایبین و اعزام شده‌ها محدود نمی‌ماند. سال‌های متمادی است باوجود سانسور اخبار در ایران، خبر خودکشی و دگرکشی سربازان هرازچندگاهی در رسانه‌های داخلی منتشر می‌شود. آخرین خبر مربوط به سرباز وظیفه‌ای است که ۲۱ بهمن‌ماه در ساوجبلاغ استان البرز، دو نفر را با تیراندازی به قتل رساند و خود نیز در جریان تعقیب و گریز جانباخت. همچنین ۱۲ بهمن‌ماه، اداره اطلاع‌رسانی فرماندهی انتظامی شرق استان تهران اعلام کرد: «اشتباه سهوی و تیراندازی بی‌هدف یک سرباز وظیفه در کلانتری ۱۴ پاکدشت» دو کشته به همراه داشت. بر اساس این گزارش، سرباز وظیفه نیز پس از این اقدام «بلافاصله در یک اقدام احساسی به سمت خود شلیک کرد و جانباخت.» اول بهمن‌ماه نیز بر اثر تیراندازی یک سرباز وظیفه به هم‌خدمتی‌هایش در پادگان باغین کرمان، ۵ نفر کشته شدند. فروردین و تیرماه سال جاری هم دستکم دو سرباز در پادگان‌های سپاه و ارتش خودکشی کرده‌اند.

سربازی: ۲۱ ماه بردگی در لباس فرم

براساس روایت هم‌خدمتی‌ها، عمدهٴ خودکشی‌ها به دلیل «بدرفتاری» فرماندهان پادگان‌ و رفتارهای تنبیهی و توهین‌آمیز مافوق‌ها صورت می‌گیرد. بااین وجود، سردار حبیب‌الله جان‌نثاری، معاون تربیت و آموزش فراجا، مهرماه سال گذشته به خبرگزاری «مهر» گفته است: «اینکه گفته می‌شود خودکشی برخی سربازان به‌دلیل بدرفتاری فرماندهان است، صحت ندارد و آنها روی رفتارهای خود مدیریت دارند و رفتارهای‌شان کنترل و نظارت می‌شود.» اما سربازها روایت متفاوتی دارند.

یکی از آنها در مورد بدرفتاری فرمانده پادگان به «زمانه» می‌گوید:

هیچ آدم باوجدانی نمی‌تواند انکار کند که در دورهٴ سربازی بدرفتاری با انواع شکل وجود ندارد. همین که به اجبار باید این دوره را بگذرانی خودش به اندازهٴ کافی بدرفتاری محسوب می‌شود. فرمانده پادگان مثل اسیر با سربازها رفتار می‌کند. از کارهای شخصی گرفته تا بیگاری به منظور تحقیر کردن، فحش دادن، موافقت نکردن با مرخصی، اذیت و آزار، اضافه خدمتی و انواع مجازات وجود دارد. مثلاً فرمانده پادگان ما در اردبیل مجبورمان می‌کرد سنگ ریزه‌های پادگان را دانه به دانه تو لیوان جمع‌آوری کنیم، یا در سوزسرما با پوتین‌های پر از آب نگهبانی بدهیم. نوع حرف زدن و بد و بی‌راه گفتنش هم که بماند. یکی از بچه‌ها را مجبور کرده بود سه روز تمام، هروقت لکه‌ای روی پوتینش می‌افتد جلوش زانو بزند و با آستین پوتینش را تمیز کند! طفلک آنقدر تحقیر شد نزدیک بود خودکشی کند. تقریباً هیچ وقت روی خوش از فرمانده پادگان ندیدیم.

در همین رابطه یکی دیگر از افراد مشغول به سربازی به «زمانه» می‌گوید:

پادگان محیط خیلی کثیف و خشنی است. غذای درست و حسابی ندارد. به هیچ‌وجه حق اعتراض هم نداری. فرمانده‌ها هرجور که دلشان بخواهد با سرباز رفتار می‌کنند. قانونی که برای مرخصی تصویب کرده‌اند اصلاً رعایت نمی‌شود. تو پادگان حرف حرف فرمانده است. یکی از هم‌خدمتی‌های ما یک بار بیماری شدیدی گرفت، فرمانده لج کرده بود، نه مرخصی می‌داد نه اجازه می‌داد بهداری برود. تا چند نفر این بیماری را نگرفتن اجازه مرخصی و رفتن به بهداری را نداد. البته خود بهداری هم چیز خاصی برای درمان ندارد ولی مجبوریم با همین سر کنیم. همهٴ خودزنی‌ها و دعوا کردن‌ها و رفتارهای نابهنجار به دلیل بدرفتاری فرمانده پادگان است.

گزارش جامعی از میزان سلامت روانی و یا خودکشی سربازان در ایران وجود ندارد، اما نتایج برخی تحقیقات خبر از شیوع عارضه‌های روانی در بین سربازان دارند. نتایج یک تحقیق که در بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۶ صورت گرفته، نشان از شیوع بالای افسردگی در بین سربازان ایرانی دارد. در یافته‌های این مطالعه آمده است: «شیوع کلی افسردگی در سربازان ایرانی ۵۰ درصد به دست آمد. بیشترین شیوع افسردگی به دست آمده در سربازان نهاجا (نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران) با ۸۰ درصد و کمترین شیوع افسردگی به دست آمده در سربازان پادگانی در تهران با ۱۵,۹ درصد» بوده است. همچنین در تحقیقی دیگر با جمع‌آوری اطلاعات از ۴۰۰ سرباز، «میزان شیوع افسردگی ۷۵ درصد و اضطراب ۶۴ درصد» برآورد شده است. این درحالی است که تحقیقات در این زمینه با موانع و محافظه‌کاری بالای انجام می‌شود.

در همین رابطه، روزنامه «هم‌میهن» در شماره ۲۳ بهمن‌ماه از قول امیرحسین جعفری، روانپزشک و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره سلامت روان سربازان نوشت:

محیط‌های نظامی پر از استرس است و سربازان باید به قوانین آن پایبند باشند. علاوه بر آن نسبت به محیط‌های دیگر انعطاف کمتری دارد، خطای سربازان کمتر پذیرفته می‌شود و در مقابل، هیجان‌ها هم کمتر ابراز می‌شود. گاهی هم شرایطی رخ می‌دهد که افراد در دوره سربازی انواع موادمخدر و مواد محرک مانند گل و حشیش مصرف می‌کنند که آمارهای آن هم محرمانه است. مصرف مخدر هم روی سلامت روان سرباز تاثیرگذار است.» این روانپزشک همچنین به پایش سلامت روان سربازان توسط نیروهای مسلح اشاره کرده و افزوده است: «این غربالگری چندان به‌روز نیست و فقط یک‌بار در طول دوره سربازی انجام می‌شود، به‌همین‌دلیل ممکن است مشکلات سلامت روان سربازان به‌درستی شناسایی نشود و اقدام مناسب برای آنها انجام نشود. این پایش‌ها با یک پرسشنامه ضعیف انجام می‌شود و اعتبار لازم را ندارد.

محرومیت‌های اجتماعی

طبق ماده‌های ۶۲، ۶۳ و ۶۳ مکرر «قانون خدمت وظیفه عمومی»، مشمولان غایب حق استخدام در دستگاه‌های دولتی و غیردولتی را ندارند. ماده ۶۳ مکرر این قانون به صراحت گفته است: «کسانی که به نحوی مشمولین غایب را در مؤسسات دولتی و غیردولتی از قبیل کارخانه‌ها، شرکت‌ها، آموزشگاه‌ها، کارگاه‌ها، بنگاه‌ها، مغازه‌ها و تعمیرگاه‌ها، به کارگیری نمایند توسط نیروی انتظامی، وزارتخانه‌های «تعاون، کار و رفاه اجتماعی» و «صنعت، معدن و تجارت» شناسایی و به محاکم صالحه قضائی معرفی می‌شوند. مجازات اینگونه افراد برای بار اول هزینه سالانه یک سرباز و برای بار دوم و بیشتر هزینه سالانه سه سرباز است.» همچنین ماده ۵۸ مکرر این قانون تاکید می‌کند: «نیروی انتظامی موظف است در خصوص شناسایی، تعقیب و دستگیری مشمولان غایب و رسیدگی به وضعیت آنان اقدام نماید» و از تمامی دستگاه‌ها و شرکت‌های دولتی و غیردولتی خواسته تا در این زمینه همکاری لازم را داشته باشند. بااین وجود، بیش از ۳ میلیون مشمولان غایب وجود دارند که محرومیت از خدمات عمومی را به سربازی اجباری ترجیح می‌دهند.

یکی از مشمولان غایب در این زمینه به «زمانه» می‌گوید:

اگر حقوق سرباز را پنج برابر بیشتر هم کنند یا محرومیت‌ها ده برابر شود، اصلاً حاضر نیستم سربازی بروم. اولاً من اعتقادی به این نظام ندارم که زیر پرچمش خدمت کنم، دوماً هزاران فرد سربازی رفته تو این مملکت وجود دارند که نه جایی استخدام شدند نه کارت پایان خدمت به کارشان آمده. و از همه مهم‌تر سربازی به معنای واقعی وقت تلف کردن و از زندگی عقب افتادن است. نه تنها هیچ چیزی آنجا یاد نمی‌گیری بلکه سرخورده‌تر از قبل برمیگردی. همه‌اش تهدید می‌کنند اگر کسی سربازی نرود مشمول فلان خدمات نمی‌شود، مگر چه خدماتی می‌دهند؟! کسی را سراغ ندارم که از سربازی خاطره خوشی داشته باشد.

اما برای همه مشمولین، غیبت از سربازی به یک معنا نیست. «رضا» کارشناسی ارشد مکانیک از دانشگاه صنعتی شریف دارد، به دلیل طی نکردن دورهٴ سربازی نه می‌تواند در جایی استخدام شود و نه امکان خروج قانونی از کشور دارد. او به «زمانه» می‌گوید:

دست و بالم بسته است. خیلی دنبال معافیت بودم که نشد. الان هیچ کاری نمی‌توانم انجام دهم. حتی ادامه تحصیل هم نمی‌توانم بدهم. استخدامی هم که هیچ. حتی شرکت‌های خصوصی هم ازم کارت پایان خدمت یا معافیت می‌خواهند. از یک طرف حتی تصور سربازی رفتن روانیم می‌کند و از طرف دیگر با نداشتن پایان خدمت عملاً شهروند حساب نمی‌شوم و از همه چیز محرومم! این همه سال درس خواندیم ولی بخاطر یک دورهٴ اجباری که جز وقت تلف کردن و بی‌احترامی چیزی نصیب آدم نمی‌کند، باید بی‌خیال همه چیز بشویم. واقعاً وقتی بهش فکر می‌کنم عصبی می‌شوم. هر روز خدا خدا می‌کنم مسئولین سرعقل بیایند و این سربازی اجباری را لغو کنند. هزاران جوان مثل من بخاطر یک کارت، کل زندگی و آینده‌شان در خطر است.

سربازی اجباری، نیروی‌کار ارزان

مدل سربازی اجباری در ایران سال‌هاست منتقدان بسیاری دارد. کارزارهای مختلفی با عناوین «درخواست لغو سربازی اجباری» و «حذف سربازی اجباری» با جمع‌آوری امضاهای بسیار به راه افتاده و همچنین اعتراضات خیابانی در این خصوص صورت گرفته است. اوایل شهریور ۱۴۰۱ جمعی از اعضای اتحادیه موسوم به «جنبش عدالتخواه دانشجویی» به همراه مشمولان در اعتراض به قانون سربازی اجباری مقابل سازمان نظام وظیفه عمومی تهران تجمع کردند. این تجمع با دخالت نیروهای امنیتی به برخورد و بازداشت منتهی شد. در همین زمینه، برخی از نمایندگان مجلس در سال‌های گذشته طرح «سربازی حرفه‌ای» را به جای مدل اجباری آن مطرح کرده‌اند، اما تاکنون ستاد کل نیروهای مسلح با هرگونه طرحی مبنی بر اختیاری یا تغییر مدل کنونی سربازی مخالفت کرده است.

فرار از خدمت اجباری و مُعضل غیبت

در همین رابطه، ۲۹ نماینده مجلس، فروردین‌ماه ۱۴۰۰، طرحی تحت عنوان «اصلاح قانون خدمت وظیفه عمومی» را به هیئت‌رئیسه مجلس ارائه دادند که در آن از تبدیل سربازی اجباری به «سربازی حرفه‌ای» گفته بودند. براساس این طرح، افراد داوطلب به‌صورت حرفه‌ای و با حقوق کافی وارد نیروهای مسلح می‌شوند و پس از گذران آموزش‌های لازم، افرادی که علاقه به حضور در نیروهای مسلح ندارند می‌توانند با پرداخت هزینه از آن خارج شوند. همان سال حسن شجاعی علی‌آبادی، عضو کمیسیون اصل ۹۰‌ بیان کرد، مجلس بر‌اساس قانون اساسی به دنبال حذف سربازی اجباری است. اما سردار ابوالفضل شکارچی، سخنگوی ارشد نیروهای مسلح، در مخالفت با این طرح اعلام کرد که با کسری سرباز مواجه هستیم و امکان حذف آن وجود ندارد.

 شکارچی ضمن اشاره به طرح نمایندگان مجلس درمورد لغو سربازی اجباری، در یک نشست خبری اظهار داشت: « عده‌ای درباره خدمت سربازی طرح‌های یکجانبه بدون پشتوانه علمی و غیرقابل تحقق می‌دهند و انتظارات جامعه را بالا می‌برند و دشمن را شاد می‌کنند، چرا که به امنیت کشور لطمه وارد می‌کنند.» او همچنین در گفته‌ای لفاظانه‌ گفت: «این حرف‌ها خطرآفرین و آسیب به امنیت است. ما اصلاً واژه اجباری در قانون نداریم، ما خدمت موظفی داریم.» ابوالفضل شکارچی «دفاع از امنیت مرزها و حضور در مواقع بحران» را از مهمترین دلایل وجود سربازان عنوان کرده بود.

اواخر سال گذشته نیز، شهریار حیدری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، از «طرح اصلاح قانون نظام وظیفه» خبر داد. به گزارش خبرگزاری «مهر» وی در این باره گفت: «ما به دنبال آن هستیم که خدمت سربازی حرفه‌ای شود و در بسیاری از کشورها گونه است. اگر قرار باشد خدمت سربازی حرفه‌ای شود، افراد ۵ سال تعهد می‌دهند اما حقوق آنان مانند یک درجه‌دار خواهد بود و اگر در آن پنج سال اثبات کردند که شرایط یک فرد نظامی را دارند و خودشان هم تمایل به این موضوع داشته باشند، در صورت طی کردن مراحل لازم می‌توانند نیروی رسمی نظامی شوند و به کار خود ادامه دهند.» حیدری توضیحی در مورد چگونگی احتساب این ۵ سال و جزئیات طرح ارائه نداد، اما تاکنون قانونی سربازی اجباری به قوت خود در ایران پابرجا مانده است.

اگرچه مقامات نظامی همواره «کاهش توان دفاعی کشور» و «حفاظت از امنیت» را دستاویزی برای تداوم سربازی اجباری عنوان می‌کنند اما مشخص نیست چه تعداد از سربازان وظیفه در مرزها و چه تعداد نیز به عنوان نیروی کار ارزان قیمت به اسم «امریه» در ادارات دولتی به کار گرفته می‌شوند. سالانه سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌های بسیاری سربازانی را به عنوان امریه در پست‌های موقت با حقوق پایین به کار می‌گیرند. ارگان‌های چون سازمان بهزیستی، سازمان هواپیمایی کشوری، سازمان نوسازی مدارس، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت صنایع و معادن، وزارت نفت و وزارت مسکن و شهرسازی از جمله‌ این ارگان‌ها هستند.

«آرش» سال ۱۴۰۰ به عنوان سرباز امریه در ادارهٴ بهزیستی مشغول به کار بود، او در مورد دورهٴ سربازی خود به «زمانه» می‌گوید:

اینکه امریه راحت‌تر از پادگان است به معنای نبود مشکلات یا توهین و تحقیر نیست. کارمندهای رسمی همیشه با نگاه از بالا به پایین باهامون برخورد می‌کردند. رسماً حمال اداره بودیم، حقوق ناچیز یک میلیون و ۵۰۰ هزارتومان می‌گرفتم که آنهم سر موقع نمی‌دادند. حقوقم اندازه کرایه ماشین هم نبود. به بهانهٴ سربازی هر کاری که در حوزهٴ کاری من نبود را باید انجام می‌دادم. دردسرهای زیادی داشت ولی چون سرباز بودم مجبور بودم انجام دهم. سرباز امریه نیروی کار ارزان و بدون تعهدهای معمولی است. یک مدت با حقوق خیلی پایین و کار زیاد ازش استفاده می‌کنند بعد پایان دوره هم تعهدی به استخدامش ندارند.